بازار پايه توافقي فرابورس از نگاهي ديگر
به‌رغم گذشت مدت قابل ملاحظه‌اي از فعاليت بازار پايه فرابورس، چندي پيش اطلاعيه‌اي از سوي مديريت فرابورس منتشر شد كه به موجب اين اطلاعيه شركت فرابورس هرگونه مسووليت درخصوص تاييد معامله در بازار پايه توافقي را از خود سلب كرد. پس از انتشار اين اطلاعيه بود كه برخي از فعالان به قياس اين بازار با بازارهاي سوم و چهارم بورس تهران در سال‌هاي گذشته پرداختند.
به اعتقاد اين كارشناسان، نمادهايي كه در آن زمان در بازار سوم و چهارم معامله شده بودند، اينك با تعداد بيشتري راهي معاملات توافقي بازار پايه شده‌اند.
در اين راستا؛ رييس اداره عمليات بازار فرابورس تصريح كرده بود: فرابورس ايران، هرگونه مسووليتي درخصوص تاييد معامله در بازار پايه توافقي را از خود سلب كرده و اعلام مي‌دارد كه ثبت معاملات سهام و حق‌تقدم سهام شركت‌ها در بازار مذكور تنها براساس مقررات بند «ب» تبصره ماده ۹۹ قانون برنامه پنجم توسعه و به منزله تاييد توافق صورت گرفته توسط طرفين معامله و در جهت كمك به نقدشوندگي سهام و حق‌تقدم سهام شركت‌هاي درج شده در بازار پايه توافقي است.
اين اظهارنظرها سبب شد طي گزارشي به بررسي تابلوي چهارم و عملكرد بازار پايه توافقي بپردازيم كه اين گزارش در زير آمده است:
دلايل راه‌اندازی تابلوی چهارم بورس تهران
مدیر تحقیق و توسعه بورس تهران در گفت‌و‌گو با خبرنگار ما در اين باره اظهار كرد: تابلوی غیررسمی (تابلوی چهارم) در اجرای ماده هشتم آيین‌نامه شرایط و ضوابط پذیرش سهام در بورس اوراق بهادار مصوب ۱۷ تیر ۱۳۸۴ شورای بورس ایجاد شد. معاملات این تابلو براساس دستورالعمل نحوه انجام معاملات در تابلوی غیررسمی که در ۲۷ شهریور ۱۳۸۵ به تصویب هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار رسیده بود، از ۱۱ مهر سال ۱۳۸۵ آغاز شد.
كريمي در مورد دلايل ایجاد تابلوی غیررسمی عنوان کرد: مقررات مربوط به پذیرش شرکت‌ها در بورس، برای برخورد با شرکت‌هایی که پس از پذیرش به دلایلی شرایط پذیرش را از دست می‌دادند، سازوكار مشخصي تعیین نكرده بود. اين مشكلات كه تعداد قابل توجهی از شرکتهای بورس با آن مواجه بودند و به نقض مقررات پذیرش منجر شده بود می‌توانست به زیان‌دهی، عدم اطلاع رسانی دقیق و به‌موقع و به عبارتی کاهش شفافیت شرکت‌ها کاهش شدید حجم دادوستد سهام منجر شود که مقام ناظر را در چارچوب مقررات مجبور به توقف نماد آنها در بورس کرده بود.
کریمی ادامه داد: در عمل توقف نمادها و کاهش شدید نقدشوندگی آنها به زيان سهامداران جزء شرکت‌ها بود. به گونه‌ای که امکان فروش سهام در بازار وجود نداشت و سرمایه آنها بلوکه شده بود؛ علاوه براین، حضور شرکتهای يادشده و در عین حال دادوستد نشدن سهام آنها به کاهش دقت نماگرها و شاخص‌های عملکردی بورس منجر شده بود.
وی تصریح کرد: در این راستا برای رفع مشکلات يادشده و به ویژه حمایت از حقوق سهامداران جزء در بازار، دستورالعمل معاملات تابلوی غیررسمی تدوین و فعالیت آن آغاز شد که در طول فعالیت دو ساله این تابلو ۹۶ شرکت بورسی به این تابلو منتقل شدند تا در چارچوب دستورالعمل در این تابلو معامله و در صورت احراز شرایط پذیرش دوباره به تابلوی فرعی بازگردند و در صورت ادامه مشکلات از بازار حذف شوند.
به گفته مدیر تحقیق و توسعه بورس تهران؛ در مجموع از شرکتهای انتقالی به این تابلو ۲۴ شرکت به دلیل اصلاح برخی مشکلات و احراز شرایط بورس دوباره به تابلوی فرعی منتقل و ۷۲ شرکت از بورس حذف شدند؛ اگرچه در آن برهه انتقاداتی از قبیل کمک این تابلو به خواست سهامداران عمده برای به دست آوردن سهام سهامداران جزء، منصفانه نبودن قیمت سهم به دلیل عدم برخورداری بازار از نقدشوندگی کافی و نبود دامنه نوسان و به طور کلی عدم حمایت کافی از سهامداران جزء مطرح بود؛ اما با این حال تابلوی مزبور به سهامداران خرد شرکتهای اخراجی کمک کرد تا سهام خود را بفروشند و در طول دو سال فعالیت این تابلو، امکان حضور سهامداران برای خرید عمده سهام شرکت‌ها و تجدید ساختار و اصلاح وضع آنها را فراهم کرد؛ به طوری که در دوره مزبور تعداد ۳۷۰ میلیون سهم به ارزش ۶۱۹ میلیارد ریال در این تابلو معامله شد.
وی درخصوص مقایسه تابلوی غیررسمی بورس با بازار پایه توافقی فرابورس، شرایط تابلوی غیررسمی را کاملا متفاوت از بازار پایه فرابورس دانست و تصریح کرد: بازار پایه فرابورس به منظور دادوستد سهام شرکت‌هایی طراحی شده است که به دلایلی امکان پذیرش آنها در بازارهای دیگر وجود ندارد و این بازار امکان دادوستد سهام را برای سهامداران این شرکت در یک سازوکار رسمی و در چارچوب مقررات فراهم می‌کند؛ در واقع هدف این بازار آشنایی این شرکت‌ها با شرایط پذیرش در تابلوی اصلی است.
کریمی اضافه کرد: می‌توان گفت تابلوی غیررسمی اگرچه امید اصلاح ساختار شرکت‌ها توسط سهامداران جدید و بازگشت آنها به بورس را به همراه داشت، اما یکی از اهداف اصلی آن کمک به سهامداران جزء برای فروش سهام خود قبل از اخراج شرکت‌ها از بورس بود.
تابلوی چهارم بورس یا همان بازار پایه توافقی فرابورس؟
يك کارشناس بازار سرمایه نیز بازار توافقی پایه را به نوعی تداعی‌گر بازار غیررسمی یا تابلوی چهارم در گذشته (پیش از تشکیل شرکت فرابورس) عنوان کرد به طوری که در گذشته شرکتهای اخراج‌شده از بورس، به این بازار منتقل می‌شدند.
اميرمهدي صبائي یادآور شد: پیشتر، شرکت‌هایی که به دلایل مختلف از جمله عدم ارائه اطلاعات مناسب، زیان‌ده بودن، مطلوب نبودن میزان فعالیت و حجم دادوستد و گردش سهام و .. از لیست شرکتهای بورسی خارج می‌شدند، به تابلوی چهارم انتقال پیدا می‌کردند؛ در این بازار، معاملات گزارش نشده و هر سهمی هفته‌ای یکبار و با نحوه‌ای توافقی معامله مي‌شد.
صبائی ادامه داد: همچنین با توجه به عدم امکان فروش دوباره سهام خریداری شده، رغبت زیادی برای انجام معامله در این بازار وجود نداشت.
وی ادامه داد: اما با افزوده شدن الحاقیه‌ای به دستورالعمل نحوه انجام معاملات در فرابورس از سوی هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار، معاملات توافقی سهام بازار پایه براساس اطلاعات منتشره موجود امکان پذیر شده است.
این کارشناس بازار سرمایه ادامه داد: به‌رغم آنکه تاکید شده که این اقدام، در جهت افزایش نقدشوندگی سهام درج شده در بازار پایه صورت گرفته است، اما در واقع در این شکل از معاملات، شفافیت کمتری نسبت به سایر معاملات عادی وجود داشته و خریدار و فروشنده از قبل با هم توافق کرده و امکان ثبت معامله در سیستم نیز میسر است.
وی در این میان به شرایط لازم برای پذیرش در بازار سرمایه اشاره کرد که محدودیت‌هایی در مورد تعداد سهامداران و میزان سهام آزاد شناور، سرمایه ثبت شده شرکت، وضعیت سودآوری، نسبت حقوق صاحبان سهام به کل دارایی‌ها و… سبب می‌شود تا برخی شرکتهای سهامی عام، واجد شرایط پذیرش نبوده و به منظور نقل و انتقال، مبادله سهام و… در بازار پایه فرابورس درج شوند.
صبائی همچنین از تفاوت‌های عمده بازار پایه با سایر بازارها، شفافیت پایین‌تر در این بازار را عنوان کرد و افزود: شرکتهای درج شده در بازار پایه الزامی به ارائه بودجه ندارند و تنها صورت‌های مالی سالانه و میان‌دوره‌ای را منتشر می‌کنند که این امر یکی از دلایل تمایل برخی شرکت‌ها برای ورود به این بازار است.
وی یکی دیگر از تفاوت‌ها را نوع معامله در بازار پایه عنوان کرد و گفت: معاملات در این بازار به دو روش حراج پیوسته و حراج تک‌قیمتی صورت می‌پذیرد؛ در روش حراج پیوسته، مانند بازار اول و دوم فرابورس، در طول جلسه معاملاتی و به طور مستمر، خرید و فروش سهام انجام می‌گیرد. اما در روش حراج تک‌قیمتی که بيشتر در مورد سهام شرکت‌هایی با نقدشوندگی پایین اجرا می‌شود، معامله سهم تنها در زمان‌های خاصی از جلسه معاملاتی و پس از بررسی قیمت‌های واردشده انجام مي‌شود؛ ضمنا دامنه نوسان قیمت سهم نیز ۱۰ درصد از قیمت پایانی روز معاملاتی قبل است.
این کارشناس بازار سرمایه ادامه داد: همچنین آمار کامل معاملات از قبیل تعداد معاملات، قیمت پایانی، بیشترین و کمترین قیمت مورد معامله، معاملات به تفکیک حقیقی و حقوقی و … در اختیار سرمایه‌گذاران قرار نمی‌گیرد. ضمنا معامله‌گران برخط نیز قادر به معامله در این بازار نيستند؛ افزون بر اين استفاده از کد خرید گروهی نیز مجاز نیست.
به گفته وی؛ همین عوامل سبب افزایش ریسک و حساسیت بیشتر سرمایه‌گذاران برای خرید و فروش سهام شرکتهای درج شده در بازار پایه فرابورس و عدم ورود آنها با اطمینان خاطر می‌شود. بنابراین احراز شرایط پذیرش و انتقال از بازار پایه به سایر بازارها، موجب توجه بیشتر سرمایه‌گذاران به شرکت و مثبت ارزیابی مي‌شود.
در این میان صبائی در اشاره به معاملات بازار پایه توافقی، ارزش معاملات بازار پایه فرابورس از سیزدهم اسفندماه ۹۰ را در حدود ۳۵.۸۷۴ میلیارد ریال عنوان و اضافه کرد: این در حالی است که مجموع ارزش معاملات در کل بازارهای فرابورس در مدت مشابه، حدود ۱۹۹.۶۸۹ میلیارد ریال است؛ بنابراین بازار پایه در حدود ۱۸ درصد از مجموع معاملات بازار فرابورس را در این بازه زمانی شامل شده است.
و سرانجام لزوم راه‌اندازی بازار پایه توافقی
مدیر سرمایه‌گذاری شرکت کارگزاری مهر آفرین در گفت‌و‌گو با خبرنگار دنياي اقتصاد، به تشریح علت راه‌اندازی بازار پایه توافقی فرابورس پرداخت و اظهار داشت: مطابق بند «ب»، از ماده ۹۹ قانون برنامه پنجم توسعه، تمامی معاملات اوراق بهادار ثبت شده نزد سازمان بورس، باید در بورس‌ها یا بازارهای خارج از بورس، انجام پذیرد. همچنین بند «الف» از همین ماده نیز مجددا به الزام ثبت اوراق بهادار منتشره توسط اشخاص، نزد سازمان بورس تاکید کرده است. عباس دهقان افزود: بنابراین، مراجعه و فشار زیادی در خصوص ثبت اوراق بهادار نزد سازمان طی دو سال گذشته ایجاد شده است. به ویژه از سوی شرکتهای سهامی عام که تا پیش از قانون یاد شده، بحث ثبت نزد سازمان را جدی تلقی نکرده بودند.
وی ادامه داد: از سویی دیگر در این گونه شرکت ها هم بحث نقل و انتقال سهام بسیار متداول و جاری است، اما مطابق بند «ب» تمامی نقل و انتقالات قانونی سهام باید متوقف می‌شد. طبیعتا در چنین شرایطی هم خریداران و به ویژه فروشندگان به شرکت ناشر فشار زیادی وارد خواهند کرد. اما از آنجا که معمولا چنین شرکت‌هایی شرایط پذیرش در بورس و حتی بازارهای اول و دوم فرابورس را ندارند، به منظور اجرایی شدن بند «ب» ماده ۹۹ قانون برنامه پنجم، سازمان بورس با مساعدت و همکاری شرکت فرابورس ایران، بازار پایه را به عنوان یکی از بازارهای زیرمجموعه شرکت فرابورس، طراحی و راه‌اندازی کرد که این حرکت یکی از تصمیمات بسیار خوب در بازار سرمایه بوده است. دهقان تصریح کرد: بدون تردید این بازار دارای جایگاه و نقش حائز اهمیتی در بازارهای دست دوم اوراق بهادار دارد و حتما این نقش در آینده پررنگ‌تر نیز خواهد شد.
این کارشناس بازار سرمایه ادامه داد: نمایش و افشای اطلاعات معاملات توافقی صورت پذیرفته در بازار پایه، تا جایی که بنده اطلاع دارم، تنها در همان روز معامله در وب سایت رسمی معاملات شرکت فناوری بورس تهران قابل مشاهده است (فقط حجم و ارزش معاملات) و سابقه معاملات نیز در جایی قابل رویت نیست. وی در برابر این سوال که آیا این محدودیت در انتشار اطلاعات معاملات منطقی است؟ گفت: از نظر بنده غیر منطقی نیست. در معاملات توافقی بازار پایه، پیش از انجام معامله، فروشنده و خریدار با هم توافق کرده و بر روی قیمت معامله به اتفاق نظر رسیده‌اند. بنابر این نرخ معامله و توافق شده می‌تواند بسیار متفاوت از قیمتی باشد که از روش‌های متداول قیمت‌گذاری حاصل می‌شود. به عبارتی فرض بر این است که خریدار و فروشنده با علم و آگاهی کامل از شرایط اوراق بهادار و بازار پایه، به توافق رسیده‌اند. بنابراین افشای قیمت و جزئیات چنین معاملاتی به صلاح نیست، زیرا مبنای تصمیم‌گیری و شرایط توافق ميان خریدار و فروشنده در یک معامله توافقی، با شرایط و نحوه توافق خریدار و فروشنده معامله توافقی دیگر در همین نماد، متفاوت است.
مدیر سرمایه‌گذاری شرکت کارگزاری مهر‌آفرین در برابر این سوال که پس در بازار پایه به خصوص در معاملات توافقی آن، ما نباید نگران بحث دستکاری بازار باشیم؟ عنوان کرد: به هیچ وجه. وقتی قانون، انجام چنین معاملاتی را به سمت بازارهای رسمی همانند بورس یا فرابورس سوق داده که در طول تاریخ قانون تجارت چنین چیزی نبوده و حتی از سال ۱۳۴۶ که بورس در ایران راه‌اندازی شده، اجباری به انجام و ثبت این گونه معاملات در بورس وجود نداشته، باید از انجام این گونه معاملات در بازار پایه که به همین منظور طراحی و راه‌اندازی شده استقبال کرد. وی با بیان اینکه باید شرایط انجام معاملات یاد شده را تسهیل کرد، ادامه داد: سخت‌گیری‌ها و نظارت‌های عالیه بماند برای زمانی که یک ناشر بخواهد اوراق خود را در بورس یا فرابورس پذیرش نماید.
دهقان در مورد نحوه نظارت بر روی شرکت‌هایی که در بازار پایه پذیرفته شده‌اند، گفت: شركت‌هاي بازار پايه همانند تمامی شرکتهای پذیرفته شده در بورس یا فرابورس، صورت‌های مالی خود را باید برای مدیریت ناشران سازمان ارسال كنند. فقط از ارسال صورت مالی پیش‌بینی، معاف هستند؛ که به نظر من دریافت این سطح از اطلاعات برای این گونه شرکت‌ها، سخت‌گیرانه است. حداقل می‌توان شرکتهای پذیرفته شده در بازار پایه را از ارسال گزارش‌های میان‌دوره‌ای سه و ۹ ماهه معاف کرد و میان‌دوره‌ای تنها مشمول گزارش شش ماهه شود. این کارشناس بازار سرمایه اضافه کرد: همچنین به منظور انجام معاملات توافقی بازار پایه، در شرکت فرابورس کمیته‌ای به نام کمیته عرضه ایجاد شده است که معامله و جزئیات آن را پیش از انجام باید تایید كند. وي تاكيد كرد: شرکت فرابورس به ویژه بخش بازار آن همکاری و مساعدت کم نظیری در تسریع و تسهیل معاملات توافقی بازار پایه با شرکتهای کارگزاری داشته است. وی در برابر این سوال که آيا سهامداران مي‌توانند با اطمينان خاطر در بازار پایه اقدام به خريد یا فروش سهام كنند؟ اظهار داشت: بدون تردید شفافیت و سلامت معامله اوراق بهاداری که در یک بازار متشکل و رسمی تحت نظارت صورت می‌پذیرد، با معامله‌ای که در فضایی خارج از چنین بازارهایی رخ می‌دهد، قابل مقایسه نیست.
افزون بر آن یکی از مشکلات اصلی هر گونه معامله‌ای، چه به صورت فیزیکی یا در قالب خرید و فروش اوراق بهادار، بحث تسویه وجه معامله است که برخي مواقع با مشکلاتی توام می‌شود. دهقان اضافه کرد: اما در بازار پایه، تسویه معاملات انجام شده همانند سایر معاملات اوراق بهادار پذیرفته شده در بازارهای بورس یا فرابورس، از طریق شرکت سپرده‌گذاری مرکزی است. یعنی خریدار مکلف به واریز وجه معامله پیش از انجام آن به شرکت کارگزاری است و فروشنده در زمان تسویه قانونی که در حال حاضر سه روز پس از انجام معامله است، از طریق کارگزار خود پول اوراق فروخته شده را دریافت خواهد کرد. وی در مورد اینکه «آيا بازار توافقي تداعي‌كننده بازارهاي سوم و چهارم بورس اوراق بهادار تهران در گذشته نیست؟»، گفت: پیش از سال ۱۳۹۰، ما بازاری با چنین شرایط و ویژگی نداشتیم.
در گذشته و پیش از تصویب قانون بازار اوراق بهادار، تقسیم‌بندی‌ها خیلی گسترده نبود. ما فقط یک بورس داشتیم به نام بورس اوراق بهادار تهران که اصلی‌ترین تقسیم‌بندی شرکتهای پذیرفته شده در آن، شرکتهای تالار اصلی و شرکتهای تالار فرعی بود. مدیر سرمایه‌گذاری شرکت کارگزاری مهر آفرین یادآور شد: پس از تصويب قانون، دستورالعمل‌های اجرایی آن تهیه، تدوین و در نهایت تصویب شد. دستورالعمل‌های پذیرش اوراق بهادار در بورس و فرابورس نیز تدوین و مصوب شد. در دستورالعمل پذیرش فرابورس، علاوه بر بازار اول و دوم، بازار سوم نیز دیده شده است و حتی بازاری تحت عنوان بازار ابزارهای نوین مالی پیش‌بینی شده است. با عنایت به اینکه آخرین اصلاحیه دستورالعمل پذیرش اوراق در فرابورس در اردیبهشت سال ۱۳۹۰ بوده است، نام بازار پایه در این اصلاحیه نیز آورده شده است.
