تحلیل جامعه‌شناختی پدیده مدرک‌گرایی
احمد عیسایی‌خوش*
کوروش عیسایی‌خوش**
در روزنامه «دنیای اقتصاد»، صفحه مدیران مورخ ۱۷/۰۱/۱۳۹۲ مطلبی از جناب آقای دکتر عبده تبریزی تحت عنوان واکاوی پدیده مدرک‌گرایی در جامعه امروز ایران انتشار یافت که مورد توجه بسیاری قرار گرفت.
ایشان در پایان نوشته خود به سطحی نگری جامعه به مسائل اجتماعی اشاره داشتند و اینکه موضوعات اجتماعی باید از منظر علوم اجتماعی و در چارچوب نظریات جامعه‌شناسی بررسی و مکاشفه گردد. در این راستا نظر به اهمیت موضوع مدرک‌گرایی و به ویژه در رشته‌هایی مانند حسابداری که دارای بازار کار مناسب وقابل قبولی در مقایسه با سایر رشته‌ها هستند در این نوشته به بررسی کلی آن در چارچوب یکی از نظریات جامعه‌شناسی مرتبط با این موضوع پرداخته می‌شود.
رابرت کی مرتن یکی از دانشجویان تالکوت پارسونز در دانشگاه هاروارد بود که بعدها به یکی از نمایندگان اصلی جامعه شناسی کارکردگرا و یکی از مهم‌ترین جامعه‌شناسان جهان تبدیل شد. وی به عنوان یک جامعه‌شناس در حوزه جامعه شناسی علم و مسائل انحراف اجتماعی صاحب آثار عدیده‌ای است. روشی که وی به آن علاقه مند بود روش تحلیل کارکردی بود. نظریه کارکردگرایی وی یکی از نظرات مطرح در جامعه‌شناسی است.
در چارچوب نظریه کارکردگرایی رابرت کی مرتن دو نکته مهم توجه ما را به خود جلب می‌کند: یکی اهداف و دیگری راه‌های رسیدن به آن اهداف در جامعه است. در سایه وجود این دو نکته بحث توافق و نظم اجتماعی و انسجام اهمیت خاصی می‌یابد.
در اکثر جوامع گروه زیادی از افراد وجود دارند که بر سر اهداف و همچنین راه‌ها و وسایل دستیابی به اهداف توافق داشته و همنوا هستند و آنها اکثریت جامعه را تشکیل می‌دهند. به عبارت دیگر گروه‌های عمده‌ای از جامعه نقش‌پذیر و هنجار پذیرند.
بنا به اعتقاد صاحب‌نظران در نظریه کارکردگرایی از جمله رابرت کی مرتن ملاک درستی هر نظام اجتماعی، الگوی ساختی رفتارهای اجتماعی اکثریت جامعه می‌باشد. همچنین مطابق این نظریه هرچیزی که تا زمانی به آن عمل شود، کارکرد دارد. بنابراین یک عمل تا زمانی که کارکرد داشته باشد وجود خواهد داشت.
در قالب نکاتی که در ابتدای بحث بیان گردید افراد به دو دسته یکی همنوایان همان کسانی که توانسته اند میان اهداف و راه‌های رسیدن به آن اهداف تناسب ایجاد کرده و دست به کنش بزنند و دیگری ناهمنوایان یا کجروها که مطابق دیدگاه مدتن به چهار دسته تقسیم می‌شوند که بر خلاف همنوایان میان اهداف و راه‌های دستیابی به آن تناسب ایجاد نکرده اند یا نتوانسته اند ایجاد کنند.
۱) مناسک گرایان ۲) نوآوران ۳) واگرایان ۴) عصیان گران
به‌منظور تحلیل جامعه شناختی پدیده مدرک‌گرایی می‌توان این رفتار را در قالب یکی از موارد چهارگانه ناهمنوایان مورد بررسی قرار داد. بررسی جامعه شناختی پدیده مدرک‌گرایی در ایران را می‌توان در قالب مناسک گرایان مورد بررسی قرارداد.
افرادی که در این گروه قرار می‌گیرند کسانی هستند که راه‌های دستیابی یا وسایل دستیابی به اهداف را قبول دارند اما اهداف را نمی‌پذیرند یا آنچنان غرق در وسایل و راه‌های دستیابی به هدف می‌شوند که هدف را فراموش کرده و برای آنها هدف اهمیت خود را از دست می‌دهد. ابتدا شاید بتوان مصداق واقعی چنین مساله‌‌ای را در جامعه ما مدرک‌گرایی و یا نمونه دیگری مانند مناسک‌گرایی در ایام عید نوروز دانست. به صورتی که انجام واجرای مناسک ورسوم عید صرفنظر از فلسفه وجودی آن به عنوان یک هدف تعریف می‌شود.
در این راستا همواره این سوال مطرح می‌شود که هدف واقعی از گرفتن مدرک چیست؟ در پاسخ باید گفت: کسب علم و دانش واقعی و تاثیرات فردی و اجتماعی آن برای توانایی فرد و جامعه، فراهم کردن توسعه کشور و نه فقط رشد در یک زمینه و …..
حال اگر در جامعه‌ای افراد هدف یا اهداف اصلی را فراموش کنند و اخذ مدرک را فقط برای کسب پرستیژ اجتماعی، به دست آوردن امتیازات و پاداش مادی و اقتصادی، کسب قدرت و نفوذ ضروری بدانند آیا مطابق با اصل اهداف حرکت کرده‌اند؟
در چنین وضعیتی است که مدرک‌گرایی در جامعه شیوع پیدا می‌کند و افراد تنها به مقوله اخذ مدرک به عنوان یک هدف توجه می‌کنند و در واقع گرفتن مدرک بالاتر به هدف تبدیل می‌شود حال آنکه هدف غایی از اخذ آن چیز دیگری است.
به نظر می‌رسد متاسفانه در جامعه ما میان برخی اهداف و وسایل و به ویژه در زمینه اخذ مدارک عالی جابه‌جا‌یی صورت گرفته است و اهداف به وسایل و وسایل به اهداف تبدیل شده‌اند.
*حسابدار رسمی وکارشناس رسمی دادگستری
**مدرس دانشگاه
