بحران ویروس کرونا در سطح جهان، برای بسیاری از مؤسسات و بنگاههای تجاری عواقب بسیار سنگین و غیر قابل پیشبینی بهوجود آورده است.
بهطوریکه آنها را در معرض انواع ریسکها و خطراتی نظیر ریسکهای ناشی از فعالیتهای شبکهای و آنلاین، امنیت سایبری و تغییر در روابط با مشتریان و تأمینکنندگان قرار داده که سبب فشارهای جدید بر اجرای عملیات و ارائهی خدمات بنگاهها شده است. این شرایط خاص باعث شده که مثلث تقلب یعنی «فشار، فرصت و توجیه » فعال شود.
در واقع بیکاری تشدید شده و نتایج بلافصل آن نظیر بدهی بیش از اندازهی کارت اعتباری، انبوهی از صورتحسابهای پرداختنشدهی درمانی، و دیگر مسائل نمونههایی از این فشارها بوده است. مضافاً هنگامی که کارمندان و یا طرفهای تجاری شرکتها دریابند بهدلیل مسائل ناشی از کرونا و غیرفعال شدن سیستمهای کنترلی فرصت دست زدن به اعمال غیر قانونی و یا ارائهی نادرست صورتهای مالی نیز فراهم شده است.
این فرصتها از آنجا ناشی شده که در پاسخ به بحران کنونی، بسیاری از سازمانها برای انجام دورکاری (Remote Work) مجبور شدهاند بهسرعت شیوههای کار و پروتکلهای قبلی خود را تغییر دهند که این تغییرات، حوزهی کنترلهای داخلی در عملیات از راه دور را کاهش و خطر تقلب را افزایش میدهد.
در چنین شرایطی احتمال افزایش انگیزههای ارتکاب تقلب در سازمانها و کارکنانی که با چالشهای اقتصادی بیسابقهای منجمله کاهش ساعات کار، بیکاری، ناتوانی درپرداخت دیون مواجه هستند را افزایش مییابد، زیرا در اینگونه مواقع است که افراد تحت فشارهای سنگین در کار یا زندگی شخصی میتوانند رفتارهای خاصی نظیر افزایش ریسکپذیری و رفتارهای غیراخلاقی را مرتکب شوند و در صدد توجیه آن نیز برخواهند آمد یا به تعبیر دیگر وجدان کاری خود را شستشو دهند تا این این عمل خود را منطقی جلوه دهند.
در چنین شرایطی نهادهای نظارتی حرفهای در راستای مسئولیتهای قانونی خود در قبال مدیران بنگاهها که «مسئولیت نهایی در مورد پیشگیری و کشف تقلب در آن بنگاه را برعهده دارند» و همچنین حسابرسان که «بنا بر وظیفهی حرفهای خود در قبال کشف تقلب»، دامنهی نظارت خود را گسترش و تعمیق میبخشند. بنابراین در ماههای آتی حسابداران حرفهای، ازجمله کارکنان شاغل در امور مالی، حسابرسان داخلی و حسابرسان خارجی، که بیشتر از همیشه در معرض خطر تقلب و دستکاری حسابداری و گزارشگری متقلبانه قرار خواهند داشت، باید با دقت نظر بیشتری به حسابها و عملیات حسابداری بپردازند.
از طرف دیگر در شرایط معمول هم، سطح انتظارات استفادهکنندگان از صورتهای مالی و گزارشهای حسابرسی بهویژه در مورد تشخیص و افشای گزارشهای متقلبانه با مسئولیت واقعی حسابرسان در این زمینه که در استاندارد «ISA 240» تعریف و تبیین شده، فاصلهی معنیداری دارد. زیرا طبق مفاد این استاندارد «حسابرسي كه كار خود را طبق استانداردهاي حـسابرسي انجـام مـيدهـد، مـسئول كسب اطمينان معقول نسبت به عاري بودن صورتهاي مالي بهعنوان يك مجموعهی واحد از تحريف بااهميت ناشي از تقلب يا اشتباه است». اما همه میدانند که حتي اگر حـسابرسي طبـق اسـتانداردهاي حسابرسي بهگونهاي مناسب برنامهريزي و اجرا شده باشد، بـهعلـت محـدوديتهاي ذاتـي حـسابرسي، ايـن خطـر اجتنـابناپـذير وجـود دارد كـه برخـي تحريفهاي بااهميـت صورتهاي مالي، كشف نشود. اما متأسفانه عموم ذینفعان این تصور را دارند که مسئولیت حسابرسان کشف هرگونه تحریف چه بهصورت سوءاستفاده از داراییها، خواه ناشی از تقلب یا اشتباه است و به قید «بااهمیت» و تصریح استاندارد مبنی بر خطر عدمکشف برخی تحریفها توجه ندارند.
هیأت بینالمللی استانداردهای حسابرسی و اطمیناندهی (IAASB)، در پی وقوع کرونا ویروس، به کارکنان خود، بر لزوم توجه بیشتر حسابرسان برای آگاهی بیشتر از احتمال تقلب یا اشتباه، با اهمیت استفاده و حفظ تردید حرفه ای در هنگام انجام حسابرسی تأکید کرده است.
حسابداران حرفهای باید نسبت به فشارهایی که بر آنها و یا بر دیگران اعمال میشود، هشیار باشند. هیأت بینالمللی تدوین استانداردهای اخلاق حرفهای برای حسابداران (IESBA)، ازجمله استانداردهای بینالمللی استقلال، که در واقع ضابطهی استانداردی رفتار مورد انتظار یک حسابدار حرفهای را تعیین میکند، بهطور خاص به فشارهای اعمالشده بر حسابداران پرداخته است که ممکن است منجر به نقض پنج اصل اساسی«صداقت، بیطرفی، صلاحیت حرفهای و مراقبتهای لازم، محرمانه بودن و رفتار حرفهای» گردد. هیأت مذکور همچنین در حال انتشار یک نشریه برای تأکید بر جنبههایی از این اصول هستند که ممکن است به حسابداران در پیمایش بحران فعلی و شناسایی فشارهای احتمالی مربوط به ویروس کرونا (COVID-19) مربوط باشد.
مراجع استانداردگذاری و نهادهای نظارتی همچنین به حسابرسان و مدیران شرکتها یادآوری میکنند که قضاوت حرفهای خود را انجام دهند و به استانداردهای حسابداری، گزارشگری مالی پیامدهای احتمالی ویروس کرونا (COVID-19) و خطرات نوظهور توجه جدی داشته باشند. بهعنوان مثال، کمیسیون بورس و اوراق بهادار و هیأت نظارت بر حسابرسی شرکتهای عمومی در ایالات متحده بیانیهای منتشر کردند که نشان میدهد شرکتهای مستقر یا شرکتهایی با عملکرد قابلتوجهی در بازارهای نوظهور در معرض خطرات قرار گرفتهاند و احتمالاً خطر بیشتری وجود دارد که اطلاعاتشان با افشای ناقص یا گمراهکننده باشند.
ملاحظات اصلی در زمینهی گزارشگری و خطر تقلب برای حسابداران حرفهای:
۱-همانطور که اغلب آنچه در صدر سازمان گفته و به آن عمل میشود، منشور اخلاقی و رفتاری را در سراسر سازمان رقم میزند پایبندی و پای فشردن حسابداران حرفهای بر استانداردهای اخلاقی در شرایط حاد ویروس کرونا میتواند آنها را از گزند آسیبهای حرفهای در امان دارد.
۱- حفظ یک محیط کنترلی کارآمد
دورکاری (REMOTE WORK) و تغییر در شیوههای کار ممکن است کنترلهای داخلی را که پایه و اساس اطمینان از فرآیند گزارشگری مالی و اعتبار گزارش و افشای اطلاعات است، تحت تأثیر قرار دهد. پیامدهای کنترل و چالشهای هرگونه تغییر، در سازمان متفاوت است و ممکن است تا حدی به اینکه تا قبل از بحران کرونا کنترلها عمدتاً دستی بودهاند یا خودکار بستگی داشته باشد.
هیأتها و کمیتههای حسابرسی آنها و مدیریت به تشخیص و نظارت بر یک محیط کنترل تغییریافته نیاز دارند، ازجمله کنترلهای کلیدی مانند تفکیک وظایف یا دسترسی به سیستمها که در یک محیط کار مجازی یا به دلیل جابجایی نیروی کار و فرآیندهای مجزا، ممکن است تضعیف شده باشد.
مؤسسهی حسابرسی دیلویت بزرگترین مؤسسهی حسابرسی جهان، حوزههای زیر را در کنترل داخلی گزارشگری مالی شناسایی کرده که لازم است به توجه بیشتر نیاز داشته باشد:
• ارزیابی ریسک و نتیجهگیری از آن ممکن است نیاز به بررسی مجدد داشته باشد تا تأیید شود که آیا در برابر تغییرات سازمانی و ساختاری ناشی ار بحران ویروس کرونا بهدرستی پاسخگو هستند.
• طراحی کنترلها ممکن است نیاز به تغییر و تنظیم مجدد داشته باشد.
• ارزیابی کارایی عملکرد کنترلها ممکن است نیاز به برنامهای برای افزایش سطح آزمون از راه دور داشته باشد
• در سازمانها تغییر در نیروی کار و کار از راه دور در طی بحران ویروس کرونا ممکن است ناکارایی کنترلی را افزایش دهد.
• برنامههای ارتباطی معمول با مدیران ارشد و اعضای هیأت مدیره ممکن است نیاز به بازنگری داشته باشد تا اطلاعات مورد نیازشان به موقع تهیه و ارائه گردد.
۲- ارزیابی مجدد تقلب و گزارش تمرکز ریسک بر حوزههای خطر
راهنمای مؤسسهی دیلویت دربارهی پیامدهای حسابرسی ویروس کرونا، وظیفهی حسابرسان را تمرکز بر روی تقلب در صورتهای مالی، بهمثابه پزشکی قانونی «کالبدشکافی» دانسته و، بیشنمایی درآمد، کتمان هزینهها و ذخیرهها، دستکاری در ارزیابیها و اختلالات، افزایش بهای تمامشدهی کالاهای ثابت در ترازنامه و دستکاری حاشیهی سود را بهعنوان نمونههایی از خطرات تقلب در صورتهای مالی که سازمانها باید نسبت به آن آگاهی داشته باشند تشریح میکند.
در پاسخ به خطرات مذکور مربوط به تقلب در صورتهای مالی، کمیتهی حسابرسی، که اغلب مسئولیت نظارت بر روند گزارشگری مالی سازمان را به عهده گرفته است، باید تعدادی از موضوعات اصلی را در نظر بگیرد، به عنوان مثال:
• ماهیت اصلاحات، از جمله دلیل تعدیلی بودن این اصلاحات
• اشتباهات اصلاحنشده، بهعنوان مثال، دلایل عدمتعدیل اصلاحات
• آیا سیاستها، روشها و برآوردهای حسابداری قابلدفاع هستند؟ آیا با توجه به بحران تغییراتی ایجاد کرده است و اگر چنین است، چرا؟ و آیا این تغییرات قابلتوجیه هستند؟
• استفاده از عملکرد بدیل (که موردپذیرش IFRS و GAAP نیست) مانند EBITDA (درآمد قبل از بهره، مالیات و استهلاک) و اینکه آیا این موارد ممکن است گمراه کننده باشد.
• این که آیا خطر تقلب از اولویتهای حسابرسی داخلی بوده است، یا باید در واکنش به تقلب و گزارش خطرات مربوط به بحران ویروس کرونا مجدداً ارزیابی شوند. نظرسنجی انجمن حسابرسان داخلی امریکا «IIA» در مورد تأثیر کرونا در حسابرسی داخلی نشان داد که سه چهارم عملکردهای حسابرسی داخلی برنامههای حسابرسی و نیمی از آنها ارزیابی خطر خود را بهروز کردهاند. ۴۰٪ از پاسخدهندگان همچنین از افزایش تلاشهای مربوط به تقلب خبر دادهاند.
• چگونگی اطمینان از عملکرد عملیاتی سیستمهای هشداردهندهی سازمان، که ممکن است از هر زمان دیگری بحرانیتر شود. پیگیری تردیدها در مورد تقلب یا روشهای نامناسب بسیار مهم خواهد بود و استفاده از آنها بهعنوان فرصتهای یادگیری برای تقویت فرایندها و رویهها.
• تمامی دیگر حوزههای اصلی خطر تقلب، به عنوان مثال، تقلب در نقل وانتقالات بانکی.
جایی که اختلاف نظر بین کمیتهی حسابرسی و مدیریت وجود دارد، باید اختلافنظرها و گفتگوها و چالشهای قوی انجام شود، بهعنوان مثال قابلیت اتکای برآوردها، ارزیابیها و پیشبینیها در رابطه با دیدگاههای مدیریت.
حسابداران حرفهای با توجه به سرعت تغییر رویدادها و عدم قطعیتهایی که بهوجود میآیند، باید فعال و همچنین واقعبین باشند. این مسئولیت برعهدهی همهی حسابداران حرفهای خواهد بود تا اطمینان حاصل كنند که نحوهی آموزش حرفهای و مسئولیتهایشان درشرکتهایی که با بحران کرونا سروکار دارند مورد نیاز خواهد بود.