ویژگی مشترکی که برات، سفته و چک را از دیگر اسناد تجاری متمایز میکند، این است که این اسناد هم معرف وجه و طلب و هم قابل ظهرنویسی و انتقال هستند.
در قانون تجارت، اسناد تجاری تعریف نشدهاند، اما حقوقدانان برای این اسناد دو مفهوم عام و خاص منظور کردهاند. اسناد تجاری، به معنی عام، به تمامی اسنادی گفته میشود که بازرگانان در روابط تجاری استفاده میکنند و علاوه بر برات، سفته و چک، اسنادی مانند قبض انبار، اسناد در وجه حامل، بارنامههای حمل و نقل، اوراق بهادار، اوراق قرضه، اوراق سهام و مانند اینها را شامل میشود. اسناد تجاری، در معنی خاص، فقط شامل برات، سفته و چک میشود.
ویژگی مشترکی که برات، سفته و چک را از دیگر اسناد تجاری متمایز میکند، این است که این اسناد هم معرف وجه و طلب و هم قابل ظهرنویسی و انتقال هستند، در حالی که دیگر اسناد تجاری هیچ گاه این دو خصوصیت را با هم ندارند، یعنی اگر قابل انتقال باشند (مثل ورقه سهام) دیگر معرف وجه و طلب نیستند و اگر معرف وجه و طلب باشند (مثل بارنامه) دیگر قابل انتقال نیستند.
مقنن صراحتا در مورد سند تجاری «برات» احکامی را بیان کرده است، بدین شرح که در صورت مفقود شدن یک سند تجاری (برات)، دارنده سند، پس از اثبات حقانیتش نسبت به تعلق و مالکیت بر آن سند تجاری، میتواند با درخواست الزام صادرکننده سند، صدور نسخه یا نسخ دیگر را از محکمه تقاضا کند.
بدیهی است زمانی این الزام از سوی محکمه میسر میشود که صادرکننده سند تجاری (برات) از صدور نسخه دیگر سند امتناع کند. لذا این درخواست با طرح دعوی الزام مطابق ماده ۲۶۴ از قانون مذکور قابلیت اجرایی خواهد داشت.
فرض مقنن در صورت رجوع و طرح دعوی در جایی که سند تجاری (برات) ظهرنویسان متعدد داشته باشد (ظهرنویسی به معنی انتقال، نه ضمانت یا وکالت در وصول) مطابق ماده ۲۶۶ قانون تجارت چنین است که دارنده با حق مراجعه به ظهرنویس قبل از خود، اختیار حق مراجعه به ظهرنویسان ماقبل را تا شناسایی صادرکننده خواهد داشت.
بنابراین به دلیل این الزام قانونی برای شناساندن دو ظهرنویس قبلی به دارنده سند تجاری مفقودشده تا شناسایی صادرکننده، ضمانت اجرای قانونی مسئولیت ظهرنویس، ممتنع به تادیه اصل وجه سند با احتساب تمامی خسارات وارد بر دارنده سند مفقودشده است.
ناآگاهی بسیاری از مردم از آثار حقوقی الزامآور سفته
برابر قانون، سفته سندی است که به سبب آن، صادرکننده متعهد میشود مبلغی معین را در وعده معین یا عندالمطالبه در وجه گیرنده آن یا به حوالهکرد او پرداخت کند. سفته برای اینکه به عنوان یک سند تجاری پذیرفته شود و از مزایای قانون تجارت برای اسناد تجاری بهره ببرد، باید دارای مهر یا امضای صادرکننده، تاریخ صدور، تاریخ پرداخت، مبلغ معین و گیرنده وجه باشد. در نتیجه میتوان گفت اصولا سفته نیز از نظر شکلی و ماهوی مشابه برات است.
امروزه سفته از اسناد تجاری رایج در ایران محسوب میشود و بسیاری از مردم آگاه نیستند که سفته دارای اثر حقوقی الزامآور است و به دلیل اوصاف تجریدی آن، باید در صدورش دقت زیادی کرد.
با توجه به آنچه گفته شد، مقنن در خصوص سند تجاری برات مفقودشده تکالیف قانونی منصوص خود را در مورد حق مطالبه وجه سند تجاری مفقودی، شرایط حق مطالبه سند تجاری مفقودی، تکالیف اثباتی وجه سند تجاری مفقودی و همچنین تکالیف مسئولان یک سند تجاری مفقودشده صراحتا بیان کرده است.
بنابراین قانونگذار مستند به ماده ۳۰۹ قانون تجارت، تمامی احکام یک سند تجاری سفته مفقودشده را حمل بر مقررات و احکام یک سند تجاری برات مفقودشده دانسته و بدین سبب، هیچ تفکیکی میان سند تجاری برات مفقودشده با سند تجاری سفته مفقودشده بیان نشده است.
چک چیست؟
چک در قانون تجارت این گونه تعریف شده است: «چک نوشتهای است که به سبب آن صادرکننده وجوهی را که نزد محالعلیه دارد، کلا یا بعضا مسترد یا به دیگری واگذار میکند.»
اکنون، با بررسی مواد قانونی و مقررات راجع به سند تجاری چک با توجه به قسمت اخیر ماده ۳۱۴ قانون تجارت، همچنین با قید اینکه مقررات مفقود شدن در مورد بروات شامل چک نیز خواهد شد، به این نتیجه میرسیم که حتی در خصوص سند تجاری چک مفقودشده، قانونگذار حکمی واحد با سند تجاری برات مفقودشده را بیان کرده است.
بنابراین، در جمع و بررسی مواد و احکام قانونی اسناد تجاری سهگانه به معنی خاص سند تجاری (برات، سفته و چک) درمییابیم که حکمی واحد برای مفقود شدن اینگونه اسناد پیشبینی شده است، بدین نحو که همه احکام و شرایط مفقود شدن یک سند تجاری به معنی اخص، همان احکام و شرایط یک سند تجاری یعنی بروات مفقود شده است.
انتقال بعد از برگشت
یكی دیگر از مباحثی كه در جامعه مطرح میشود و ممكن است برای بسیاری سوال باشد، انتقال دادن چك بعد از برگشت زدن به دیگری است. در این مواقع جریان از این قرار است كه وقتی دارنده چك خودش نمیتواند وجه چك را وصول كند، آن را به دیگری واگذار میكند و در مقابل پولی كه به او میپردازند، وصول چك را به آنها واگذار میكند.
در این خصوص طبق ماده ۱۱ قانون صدور چك «كسی كه چك پس از برگشت از بانك به او منتقل شده است حق شكایت كیفری نخواهد داشت» یعنی در هر صورت اگر بعد از برگشت زدن چك یا حتی بعد از اینكه شكایت كیفری تنظیم شد، چك به دیگری منتقل شد، دیگر آن چك قابلیت تعقیب كیفری خود را از دست خواهد داد، به همین دلیل اگر برخی افراد ادعا کردند «در هر زمان كه چك را به ما بدهید سریعا آن را وصول میكنیم» باید به این نکته پی برد كه احتمالا از راههای غیرقانونی و غیرانسانی میخواهند این اقدام را انجام دهند؛ مثل این كه شخص صادركننده را به زور بازو تهدید میكنند تا وجه چك را پرداخت كند.
در مواقعی نیز ممكن است چك به صورت قهری به فرد دیگری برسد. مثلا هنگامی كه شخصی چك را برگشت میزند و سپس فوت میكند و پس از آن چك به وراث او میرسد، در این مواقع از لحاظ قانونی منعی برای پیگیری كیفری چك وجود ندارد و وراث آن شخص میتوانند به شكایت كیفری ادامه دهند.
وكالت بعد از برگشت
ممكن است دارنده چك بخواهد پس از آن كه چك را برگشت زد، آن را به شخص دیگری واگذار کند كه به نمایندگی از او وجه چك را وصول كند. در این خصوص قانون صدور چك معتقد است: در صورتی كه دارنده چك بخواهد چك را به وسیله شخص دیگری به نمایندگی از طرف خود وصول كند و حق شكایت كیفری او در صورت بیمحل بودن چك محفوظ باشد، باید هویت و نشانی خود را به طور كامل بنویسد و نمایندگی شخص مذكور را در پشت چك قید کند.
با این كار معمولا اشخاص خود را از گیرودارهای شكایت و دعوا راحت میكنند و این امور را به وكیل خود میسپارند و در انتها با پرداخت حقالزحمهای به وكیل به پول خود میرسند.
منبع:حمایت