درآمد کشورهای دنیا از دو راه تامین میشود؛ فروش نفت یا گرفتن مالیات. ایران برای همیشه نمیتواند فروشنده نفت باشد و دیر یا زود باید به سراغ اصلاح سیستم نظام مالیاتی خود برود.
دولت از کجا پول در میآورد؟
برنامه بودجه هر سال، درآمدهای دولت از بخشهای مختلف را تخمین میزند. بخشهایی که هر کدامشان تاثیر زیادی در سیاستها میگذارند. بخش قابل توجهی از درآمد دولت در سالهای اخیر، از محل مالیات تامین شده است. البته تا همین سال ۹۲ این عنوان به درآمدهای نفتی اختصاص داشته است. اگر بخواهیم نگاه دقیقتری داشته باشیم، درآمدهای دولت به دو بخش اصلی تقسیم میشود. اول درآمدهای عمومی است و دیگری درآمد حاصل از واگذاریها. بخش اول یعنی درآمدهای عمومی، به درآمدهایی گفته میشود که در آن از سرمایههای ملی برای درآمد استفاده نمیشود. بخش عمده درآمد عمومی دولت را درآمدهای مالیاتی تشکیل میدهد. سایر درآمدهای عمومی دولت در شش زیربخش دیگر تقسیم میشوند که عبارتند از دریافت کمکهای اجتماعی، دریافت کمکهای بلاعوض از سایر کشورها (که مقدار آن در حال حاضر نزدیک به صفر است)، درآمد حاصل از مالکیت دولت، درآمد حاصل از خدمات و فروش کالا، درآمد حاصل از جرائم و خسارات و درآمدهای متفرقه.
خرج دولت از سال ۸۰ به بعد چقدر بوده؟
۲۴۳ هزار میلیارد تومان، آخرین رقمی است که از مخارج دولت در دسترس است. این رقم مربوط کل مخارج سال ۹۶ بوده و نسبت به سال قبلش ۱۷ درصد افزایش داشته. اگر کمی دقت کنیم میبینیم با توجه به اینکه تورم سال ۹۶، معادل ۹ درصد بود، مخارج دولت در این سال ۸ درصد افزایش داشته است. یک زمانی در سال ۸۰ کل مخارج دولت ۱۰ هزار میلیارد تومان بود و رفته رفته در سال ۸۵ این رقم به ۴۱ هزار میلیارد تومان رسید. سال ۹۰ مخارج دولت معادل ۸۸ هزار ملیارد تومان و سال ۹۵ کل مخارج ۲۰۷ هزار میلیارد تومان بود. شاید این اعداد و ارقام خیلی برایتان ملموس نباشد، اما اینها زمانی اهمیت پیدا میکنند که ببینیم اینهمه خرج پولش از کجا آمده؟ در این ۱۷ سالی که از آغاز دهه ۸۰ گذشته، دولتها چقدر در اتکا به درآمدهای عمومی برای خرجشان موفق بودهاند؟
مالیات، کلید موفقیت اقتصاد
هر خانوادهای که دخل و خرجش با هم نخواند، مجبور است فرش زیر پایش را بفروشد تا از نان شبش محروم نماند. دولت هم همین وضعیت را دارد. وقتی درآمدهای عمومی دولت کفاف خرجهای بیاندازهاش را ندهد، یا باید در خرج کردن صرفهجویی کند، یا سرمایههای ملی (بخوانید نفت) را بفروشد تا روزگارش بگذرد. اینهمه سال که از اکتشاف نفت در ایران گذشته، هنوز اقتصاد ایران در انتظار تحقق یک رویاست: بینیازی از فروش نفت. این بینیازی چطور اتفاق میافتد؟ پاسخ مشخص است. وقتی که ارقام مخارج دولت با درآمدهای عمومی یکی شود. اتفاقی که دهها سال است نیافته و احتمالا تا سالهای دور نخواهد افتاد. هرچند کلی در این زمینه پیشرفت کردیم.
اصلیترین دلیل تاکید دولت روی افزایش درآمدهای مالیاتی را میتوان گردن تحریمها انداخت. از وقتی که دیدیم نمیتوانیم فروش نفت را مدیریت کنیم و هزار و یک فاکتور در کم و زیاد شدن آن تاثیر میگذارد، توجهمان به درآمدهای مالیاتی بیشتر شد. برای همین در سال ۹۰ بعد از آنکه دیدیم درآمدهای نفتی از درآمدهای مالیاتی پیشی گرفته و دوباره نیاز ما به فروش نفت از ۵۰ درصد هم بالاتر رفته، سازمان امرور مالیاتی چیزی به اسم مالیات بر ارزش افزوده که بخش اعظم درآمدهای مالیاتی را به خود اختصاص میدهد را از سه درصد به چهار درصد افزایش داد. این اقدام تاثیر خود را گذاشت، اما کافی نبود. چرا که در پایان همان سال باز هم دیدیم که درآمدهای نفتی از درآمدهای مالیاتی بیشتر است. برای همین سال ۹۱ مالیات به پنج درصد و سال بعد آن به شش درصد رسید. اهمیت بینیاز شدن از فروش نفت در سالهای تحریم بیشتر و بیشتر شد تا در سال ۹۳ مالیات بر ارزش افزوده هشت درصد و سال ۹۴ این رقم به ۹ درصد رسید. این تقریبا پایان ماجرا بود.
کی خرجمان را از نفت جدا میکنیم؟
پولدارترین سرمایهدارها هم از خیر درآمدهایشان نمیگذرند. حتی اگر خیلی ناچیز باشد. پس هیچوقت نباید انتظار داشته باشیم که دولت در چاه نفت را ببندد و مملکت را با سود حاصل از مالیات اداره کند. اهمیت کماثر کردن فروش نفت این است که اگر یک روز بلای الهی یا انسانی نازل شد و دیگر نتوانستیم حتی یک بشکه نفت بفروشیم، چطور کشور را اداره کنیم؟ مقایسه درآمدهای عمومی، درآمدهای نفتی و مخارج دولتها از سال ۸۰ به بعد نشان میدهد کلی در این زمینه پیشرفت کردهایم، اما تا موفقیت فاصله زیاد است. نیمه اول دهه هشتاد، خرجهای دولت از دوبرابر درآمدهای عمومی هم بیشتر بود. به طوری که نسبت درآمدهای عمومی به مخارج تقریبا ۴۵ درصد بود و این نشان میدهد نصف بیشتر خرجمان را با فروش نفت تامین کردهایم. این سهم در نیمه دوم دهه هشتاد خیلی متفاوت بود. یک سال میدیدی درآمدمان تنها ۵۵ درصد مخارج را تامین میکند، یک سال آنقدر از نفت بینیاز میشدیم که تنها ۱۲ درصد خرجمان از فروش نفت تامین میشد. برای همین است که سال ۸۸ درخشانترین سال از نظر بینیازی از نفت است و سهم درآمدهای عمومی از مخارج کشور رکورد زد و به ۷۸.۵ درصد رسید. در این هفت سالی که از آغاز دهه ۹۰ گذشته، سهم درآمدهای عمومی دولت از مخارج بین ۶۰ تا ۷۰ درصد متغیر بوده و آخرین آمار مربوط به سال ۹۶ نشان میدهد درآمدهای عمومی، ۶۹ درصد مخارج کشور را پوشش دادهاند.