مسعود محمدخاني – دانشجوي دكتراي مديريت توسعه دانشکده مدیریت دانشگاه تهران
واکاوی چگونگی تعیین نرخ سپرده‌ها و تسهیلات بانکی در نظام بانکی فارغ از بستر توسعه‌ای که هر جامعه در آن قرار دارد، کار غیرکارشناسانه‌ای خواهد بود چرا که اگر با رویکرد سیستمی به این پدیده نگاهی بیندازیم پیوستگی و ارتباط عناصر آنها نقش بسیار مهمی در تعیين نرخ سپرده‌ها و تسهیلات بانکی دارند.
در فضايي كه امروزه بر سيستم بانكي غالب شده، سهم نظام بانكي در برابر ساير عوامل ساختاري، نهادي و… براي كاهش نرخ سپرده‌ها به چه ميزان است؟ چه عوامل ديگري در سيستم‌های قضايي و قانون‌گذاری در اين مورد نقش دارند؟ نقش حكمراني خوب در نظام بانكي و… از جمله مواردي است كه در اين يادداشت به آن پرداخته مي‌شود.
اندیشمندان توسعه سه سطح ساختاری، نهادی و فردی را در مسائل مربوط به توسعه (فقر، عدالت و…) در ابعاد بیرونی و خارجی به‌عنوان عوامل اصلي و اثر گذار در توسعه مطرح می‌کنند، تحلیل مسائل مالی به‌عنوان موتور محرك توسعه نیز از از این قاعده مستثنی نیست. با نگاهي سازمان يافته به اين سه سطح در بررسي نرخ سپرده‌هاي بانكي پاره‌اي از موضوعات مهم به شرح زير است:
الف) سطح کلان که به سطح ساختاری معروف است نقش بسیار کلیدی در فرآیند برون‌رفت و توسعه اقتصادی دارد. فضای سیاسی جامعه، چرخه‌های تجاری، تعاملات بین‌المللی، همرایی نظام بین‌المللی یا برعکس فشار و تحریم‌های خارجی از جمله مهم‌ترین عناصر تشکیل‌دهنده سطح ساختاری هستند که در توسعه مالی و بالطبع توسعه اقتصادی جامعه کمک می‌کنند. مهم‌ترین وظیفه دولتمردان در این سطح بسترسازی برای ایجاد فضای رقابتي برای بخش‌های تولیدی و خدماتی جامعه است. رفع محدوديت‌هاي سياسي اجتماعي و رونق فرصت‌هاي اقتصادي در تعامل با كشورهاي ديگر و اعمال شرايط حكمراني خوب براي سيستم‌هاي مالي از الزامات اين سطح است.
ب) سطح نهادی به ضرورت وجود نهادها و ساز و کار‌های قانونی می‌پردازد که تضمین‌کننده سطح کلان باشد. از جمله مصادیق آن در یک فرآیند صحیح مدیریت توسعه، اصلاح قوانین و مقررات به منظور مقابله جدی با فساد، ارتشا و مفاسد اقتصادی است. شایان توضیح است که این سطح در پایداری و تداوم یک فرآیند اثر بخش نقش کلیدی دارد. تاکید بر وضع قوانین و خط‌مشی‌هایی که مانع از ایجاد رانت و فضای سرمایه‌داری رفاقتی در جامعه شود یکی از مهم‌ترین کارکردهای این سطح است؛ چرا که اگر نهادها و قوانین به درستی باز تعریف نشده باشند در بستر سرمایه‌داری رفاقتی موضوعاتی چون کاهش نرخ سود نه تنها باعث توزیع منابع بین گروه اندکی از جامعه و توزیع فرصت‌ها به شکل انحصاری و شبه انحصاری خواهد شد، بلکه دستکاری در نظام قیمت‌گذاری را نیز منجر خواهد شد. اساسا کارکردهای اصلی اقتصاد نیز در اين شرايط به درستی عمل نخواهند کرد. وجود قوانین بازدارنده در نهادهای قضایی و قانون‌گذاری و استفاده از افکار عمومی و بازخورد رسانه‌ای در این سطح جایگاه ویژه‌ای دارند. بی‌شک عدم توجه به این موضوعات باعث کاهش شفافیت و یکی از عوامل اجرای نامناسب قانون است.
ج) سطح فردی نیز به نظر آمار تیاسن به توسعه قابلیت‌ها می‌پردازد. هدفمند بودن و داشتن انگیزه‌های موفقیت‌طلبی، توسعه آموزش‌های متناسب با فعالیت‌ها و کسب و کار‌های اقتصادی و صد البته گسترش فرصت‌ها در سطح فردی و وجود حمایت‌هایی برای ریسک‌هایی که پیش روی آنان قرار می‌گیرد، از جمله موضوعات این سطح است. البته نقش دو سطح فوق‌الذکر در این سطح کاملا مشهود است و تدوین و اجرای دو سطح فوق می‌تواند متناسب با قابلیت‌های هر فرد فرصت‌های پیش روی افراد را گسترش دهد. بسترسازي و خلق شرايط و فرصت‌هاي برابر براي توسعه قابليت‌هاي افراد در اين سطح مورد توجه قرار مي‌گيرد.
با نگاهی به موضوع فوق و بررسی نرخ سپرده‌ها و تسهیلات نظام بانکی در نظام اقتصادی ایران چند موضوع قابل تامل است.
- – داگلاس نورث می‌گوید در اقتصادی که فعالیت‌های غیر مولد پاداش زیادی می‌گیرند فعالیت‌های تولیدی راه به جایی نخواهند برد. این موضوع را نیز باید در بررسی شرایط نرخ بهره بانکی لحاظ کرد که اگر قوانین و مقررات و سيستم ارزيابي و پايش فرآيند‌ها، مالیات‌ها، عوارض و… در جهت تولید و خلق فرصت‌های پایدار برای جامعه نباشد تغییر نرخ سود سپرده‌ها منجر به رونق فعالیت‌های اقتصادی نخواهد شد. در این حالت منابع مالی به جای فعالیت‌های تولیدی در بخش‌هایی مانند: ارز، سکه، خرید و فروش مسکن، ویلا و… مصرف می‌شوند. این در حالی است که با توجه به محدوديت منابع در جامعه، اصل قاعده بازی جمع صفر در جامعه همواره حکمفرما است. معنی این عبارت این است که اگر منابع به بخش‌های غیرمولد سرازیر شود برای سایر حوزه‌ها منابعی وجود نخواهد داشت. به عبارت ساده‌تر دلالی و مبادله پول جای خود را به تولید خواهد داد. یکی از مهم‌ترین رسالت‌های بانک‌ها در دنیا تامین مالی فعالیت‌های سرمایه‌گذاری و رونق بخشیدن به اقتصاد است. به همین دلیل تاکید بر نرخ‌های ترجیحی در فعالیت‌ها و موضوعات اقتصادی بسیار کلیدی و با اهمیت است. این رویکرد در کنار سایر عوامل می‌تواند موجب جهت‌دهی فعالیت‌های اقتصادی به سمت و سوی توسعه کشور شود.
- – قیمت تمام شده پول در نظام بانكي از جمع هزينه‌هاي عملياتي و غيرعملياتي تشکیل شده است.اهميت قيمت تمام شده پول براي سيستم بانكي نه تنها تاكيد بر حاشيه سود امنی است كه يك نظام بانكي بايد داشته باشد. بلكه به واسطه اهميتي است كه اقلام تشكيل‌دهنده قيمت تمام شده پول در نظام بانكي دارد. چراكه در حالي كه درآمدهاي ارائه خدمات كارمزدي در نظام بانكي ما ناچيز است پاره‌اي از هزينه‌ها نيز به واسطه رقابت ناسالم بسياري از بانك‌ها و موسسات خصوصي در عمل قابليت كاهش ندارند.به همين دليل نويسنده پيشنهاد می‌کند كه سازوكارهاي قانوني و سياست‌گذاري به سمت افزايش درآمدهاي كارمزدي سيستم بانكي هدف‌گيري شود. اين امر نه تنها منجر به كاهش رقابت بر سر منابع و اعطاي نرخ‌هاي ويژه به مشتريان مي‌شود، بلكه روند اتصال بانك‌ها را به سيستم‌هاي بين‌المللي نيز بيشتر می‌کند.
- – بسترسازی برای حضور بانک‌های خارجی در ایران از طريق تصويب قوانين و مقررات لازم و ايجاد فضاي سياسي و اقتصادي در جامعه باعث می‌شود خدمات با كيفيت بهتري به مشتريان ارائه شود و در عرصه رقابت قطعا بانك‌ها و موسسات ناكارآمدي كه صرفا با مبادله پول گذران امور می‌کنند از گردونه خارج شوند.منبع: دنیای اقتصاد