گذشته از موضع قانون در برابر کلاهبرداران، در این سوی ماجرا افرادی هستند که مورد کلاهبرداری قرار میگیرند. بهگفته کارشناسان اگر افراد در برابر کلاهبرداران ایمن باشند، پدیده کلاهبرداری نمیتواند گسترش پیدا کند. اما چرا کلاه مردم بهراحتی برداشته میشود؟
یک روانشناس با تحلیل رفتار مردم در برابر کلاهبرداری میگوید: نداشتن ذهن پرسشگر و علمی و داشتن طمع مالی دو دلیل عمده برای فعالیت کلاهبرداران در جامعه است.
دکتر مهدی ملکمحمد -روانشناس و عضو انجمن روانشناسی ایران- در گفتگو با فردا گفت: دلایل کلاهبرداری در ایران به سابقه فرهنگی جامعه ایران بازمیگردد. روانشناسی مردم ایران در طول چند سال نشاندهنده عوامل گرایش به کلاهبرداری، رمالی و… است.
وی ادامه داد: یکی از موارد مهمی که در گرایش مردم به این عوامل موثر است، ذهن غیرعلمی ایرانیان است؛ دودوتای مردم ما همیشه ۴ نبوده، بلکه گاهی ۵ هم بوده است. هنگامی که با یک جامعه علمی مواجه باشیم که همهچیز آن سرجای خودش باشد و هرکس در حوزه خودش سخن بگوید و فعالیت کند، ذهن آن جامعه علمی خواهد بود. در ذهن غیرعلمی مردم ممکن است بگویند متخصصین اقتصادی خیلی از مسائل اقتصادی مردم را نمیتوانند درک کنند. هنگامیکه چنین گرایشی در جامعه ایجاد شود، بستری برای کلاهبرداران ایجاد میشود تا ادعاهایشان را مطرح کنند. ذهن علمی پرسشگر است اما ذهن غیرعلمی برمبنای اطاعت شکل گرفته و بهراحتی تسلیم میگردد.
این روانشناس در ادامه به دومین ویژگی که منجر به موفقیت کلاهبرداران میشود پرداخته و اظهار کرد: دومین ویژگی طمع برای رسیدن به مال در یک شب است. کلاهبردار از طمع صحبت میکند و وعدههای بزرگی به مردم میدهد. از آنجایی که مردم به چیزهایی که یکشبه بتوانند به آنها برسند گرایش دارند، به این وعدهها طمع میکنند و مورد کلاهبرداری قرار میگیرند. طمع کردن برای رسیدن به مال زیاد در مدت زمان کم از ویژگیهای فرهنگی و روانشناختی ایرانیان است.
ملکمحمد همچنین گفت: گفته میشود که مردم ما به طور کلی از اعتماد اجتماعی ضعیفی برخوردارند. این درست است؛ مردم به حرفهای دیگران اعتماد ندارند که سبقهای تاریخی نیز دارد و کهنالگوی جمعی بیاعتمادی در آنها شکل گرفته است. اما این بیاعتمادی ربطی به کلاهبرداری ندارد. هنگامیکه فرد کلاهبردار از وعدهها و از انگیزه طمع و ذهن غیرپرسشگر استفاده کند موفق میشود تا اعتماد کسب کند.
وی در ادامه درباره اینکه این ویژگیها در اکثریت مردم وجود ندارد تصریح کرد: نمیتوان گفت ۷۵ میلیون ایرانی همگی دچار کلاهبرداری میشوند، چرا که بخش زیادی از مردم وارد پروژههایی که وعده بزرگی در آن داده میشود نمیشوند و با ذهن پرسشگر عمل میکنند.
سایه استرس اقتصادی بر زندگی
عضو انجمن روانشناسی علاوه بر اشاره به اینکه مردم ذهن خرافاتی و غیرپرسشگر دارند به استرسهای اقتصادی در زندگی آنها نیز اشاره کرده و در اینباره توضیح داد: کلاهبرداری در فرآیندی رشد خواهد کرد که استرس مالی بیشتری برای آنها وجود داشته باشد؛ یعنی شرایطی که مردم نتوانند در آن موفقیت مالی پیدا کنند. بستر استرس اقتصادی بر افزایش و گسترش کلاهبرداری تاثیر دارد.
دکتر ملکمحمد همچنین گفت: ضربالمثلی وجود دارد که میگوید “من آنقدر پولدار نیستم که کفش ارزان بخرم!” این یعنی وقتی کفش ارزان میخری در آن مشکلی وجود دارد. این تفکر اما تفکر ایرانی نیست و از نظر من اگر کلاهبرداری گسترش بیابد مردم در آن بیتقصیر نخواهند بود چرا که دچار طمع و استرس اقتصادیاند.
این روانشناس در ادامه در پاسخ به اینکه آیا آگاهیبخشی میتواند کاهبرداری را کاهش دهد، اظهار کرد: از نظر من باید باید مفهومِ کلی نقد و پرسشگری را در جامعه ترویج کرد تا باعث شود که در راستای آن رفتارهایی همچون کلاهبرداری نیز کاهش پیدا کند. جامعهای که در آن نقد و سئوال باشد در برابر وعدههای اقتصادی خواهد ایستاد.
وی در مورد لزوم شفافسازی اقتصادی گفت: یکی از مواردی که میتواند به صورت خاص جلوی کلاهبرداری را بگیرد “شفافسازی فعالیتهای اقتصادی” است. برای مثال شرکتی مانند پدیده شاندیز یکسری تبلیغات وسیع را از طریق صداوسیما انجام داد که بعدها معلوم شد در آن کلاهبرداری و تقلب هست. در چنین حالتی که مردم تبلیغات این شرکت را از راههای رسمی آن ببینند گمان میکنند حتما مورد تایید است. اما پس از مدتی که مردم شبهههایی در آن میبینند با غیرشفاف بودن مسائل اقتصادی مواجه میشوند. بستر غیرشفاف باعث کلاهبرداری میشود. مثالی در این مورد شبکه Facebook است. مسئولین این شبکه هرسال میزان درآمد سالانه و راههای آن را اعلام میکنند که شفافسازی کاملی است.
مهدی ملکمحمد در انتها نتیجهگیری کرد: درنتیجه عدم شفافسازی مسائل اقتصادی در جامعه ما بهاضافه استرس مالی موجود در افراد و همچنین ویژگیهای روانشناختی و فرهنگی مانند پرسشگر نبودن و طمعداشتن منجر به رشد فرآیندی مانند کلاهبردی شدهاند.
کلاهبرداری تلفنی در صدر
کلاهبرداران شگردهای مختلفی برای کلاهبرداری دارند که به گفته پلیس بیشتر آن تلفنی است. معاون مبارزه با جعل و کلاهبرداری پلیس آگاهی رایج ترین شیوه و شگرد کلاهبرداران را معرفی کرده و گفته “کلاهبرداری در قالب تماسهای تلفنی، ارسال پیامک در خصوص برندهشدن در قرعه کشیها، پروندههای لیزینگ، فروش مال غیر، انجام امور قضایی، بازرگانی و تجاری در صدر فهرست رایج ترین جرایم جعل و کلاهبرداری قرار دارند”.
فریدون رهبریان همچنین درمورد آمار مربوط به کلاهبرداری در سال ۹۳ گفته ”بنابر آخرین آمارهای ما مشخص شد که در حوزه جعل و کلاهبرداری شاهد افزایش ۱۵ درصدی وقوع جرم نسبت به مدت مشابه سال قبل بودهایم. وی همچنین شایعترین کلاهبرداری را کلاهبرداریهای تلفنی دانسته و گفته “کلاهبرداری تلفنی سهم ۲۸ درصدی را در حوزه کلاهبرداری به خود اختصاص داده است”. فروش مال غیر و کلاهبرداری از طریق امور بازرگانی و تجاری نیز به گفته رهبریان به ترتیب با سهمی ۲۷ و ۱۵ درصدی در مجموع جرائم کلاهبرداری در رتبه های دوم و سوم قرار دارند.
قانون چه برخوردی با کلاهبرداری دارد؟
طرفین یک کلاهبرداری از یکسو کلاهبردار و از سوی دیگر فردی است که مورد کلاهبرداری قرار گرفته؛ حال این دوطرف میتوانند نقشهای مختلفی به خود بگیرند. غلامحسین بیابانی –عضو هیات علمی دانشگاه علوم انتظامی- در مجله کارآگاه (دور دوم، سال ششم، شماره ۲۱) کلاهبرداری را به چند نوع تقسیم میکند. کلاهبرداری کارکنان دولت و سازمانها علیه مراجعان، کلاهبرداری افراد علیه سازمانها و دولت، کلاهبرداری عمومی؛ یعنی کلاهبرداری مردم علیه مردم و کلاهبرداری موسسات و شرکتها علیه سازمانهای دیگر. کلاهبرداری عمومی به گفته وی بیشتر از بقیه کلاهبرداریها وجود دارد.
باحال باید دید قانون چه برخوردی با کلاهبرداری میکند؟ احمدرضا اسعدینژاد –وکیل پایه یک دادگستری- درباره چندوچون قوانین مربوط به کلاهبرداری در ایران توضیح میدهد: کلاهبرداری بهطور کلی توسل به وسایل متقلبانه برای ربودن مال غیر تعریف میشود. طبق قانون هر کس که کلاهبرداری کند، مشمول ماده یک قانون تشدید مجازات مرتکبین اختلاس، ارتشا و کلاهبرداری میشود. اگر کلاهبرداری ساده باشد، علاوه بر رد مال به صاحبش، به حبس از یک تا هفت سال و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده محکوم میشود. اما اگر کلاهبرداری مشدد باشد، کلاهبردار علاوه بر رد اصل مال به صاحبش، محکوم به از دو تا ده سال حبس، انفصال ابدی از خدمات دولتی و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده میشود.
وی همچنین در ادامه گفت: جزای کلاهبرداری از سرقت تعزیری (یعنی سرقتی که جزای آن در شرع ثابت نبوده و به نظر قاضی واگذار شده) بیشتر است و جزای نسبتا سنگینی دارد.
این وکیل درباره اینکه آیا شکایت مردمی که مورد کلاهبرداری قرار بگیرند تا چه حد قابل پیگیری است اظهار کرد: اکثر مردم نسبت به کلاهبرداری شکایت میکنند، اما مهم پیگیری آن است. دادستان هم به عنوان مدعی العموم موظف به پیگیری کلاهبرداری است، اما اگر خود فرد که علیهاش کلاهبرداری شده پیگیری نکند به نتیجه نمیرسد.
منبع:صبحانه