دنياي اقتصاد يكي از اصليترين موضوعات علم حقوق را تشكيل ميدهد. هر جا صحبت از رقابتهاي اقتصادي باشد خواهناخواه سخن بعدي اختلافاتي خواهد بود كه بابت همين رقابتها ايجاد میشود.
هر چند علم حقوق بايد اين اختلافات را حلوفصل كند، هنر اصلي اين است كه به فكر پيشگيري از وقوع آنها باشد. از این بابت است كه قانونگذاران در سراسر دنيا سالهاست به اين نتيجه رسيدهاند که با راهكارهاي مختلف از طرحها و ايدههايي كه ميتوانند براي صاحبانشان پولساز باشند، حمايت كنند. طرحهاي صنعتي يكي از اصليترين موضوعاتي هستند كه مورد حمايت قرار گرفتهاند.
طراحي صنعتي؛ تجميع صنعت و هنر
كالاهايي كه در صنايع مدرن اين روزهاي جهان توليد ميشوند ديگر فقط به دلیل كيفيت بالا قاپ مشتريها را نميدزدند؛ زيبايي يكي از اصليترين معيارهاي خريداران مشكلپسند كالاهاي صنعتي است. در بازار رقابتي و بسيار فشردهاي كه تولیدکنندگان كالاها براي ربودن طرفداران بيشتر سخت در تلاشند يكي از راهكارهاي اساسي جذب مشتري، زيبايي صنايع است. به عبارت ديگر كالاهاي صنعتي هم بايد سيرت خوبي داشته باشند و هم از صورت زيبايي بهرهمند باشند. اين ظاهر به قدري در بازار امروز پر اهميت است كه رشته خاصي در دانشگاهها را به نام طراحي صنعتي به خودش اختصاص داده و قانونگذاران كشورهاي مختلف دنيا را مجبور كرده است تا با انواع و اقسام راهكارها از اين طرحهاي صنعتي حمايت كنند. هر چه ظاهر كالا زيباتر، گردش سرمايهاي كه به وسيله اين كالا ايجاد ميشود و حتی به نظر ميرسد اين روزها بازار بر روي انگشت طرحهاي صنعتي ميچرخد.
طرح صنعتی چیست؟
مطابق ماده ۲۰ قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علایم تجاری مصوب ۱۳۸۶ به هر گونه ترکیب خطوط یا رنگها و هرگونه شکل سه بعدی با خطوط، رنگها یا بدون آن به گونهای که ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر دهد، طرح صنعتی گویند. به عبارت دیگر طرحهای صنعتی به شکل کالا، رنگ کالا، خطوط تزیینی کالا و امثال آن را گویند که حالت تزیینی و زیبایی کالای مصرفی را تشکیل میدهد. در واقع طرح صنعتی برای طیف وسیعی از محصولات صنعتی، پوشاک و صنایع دستی، از ابزارهای فنی و پزشکی گرفته تا ساعت، جواهرات و سایر اقلام لوکس، از محصولات خانگی، اسباب بازی، مبلمان و لوازم برقی گرفته تا اتومبیل و سازههای معماری، از طرح منسوجات تا لوازم ورزشی را در برمیگیرد. طرح صنعتی مرتبط با بستهبندی، ظروف و ظاهر محصولات نیز اهمیت دارد.
معمولا به شکل و ظاهر کلی یک محصول که تلاش میشود به صورتی زیبا برای مصرفکننده ارائه شود طرح صنعتی گفته میشود. شکلها، خطوط و رنگهاي یک محصول مانند ساعت، مبل، کفش و پارچه صرف نظر از جنبه کاربردی آنها یک طرح صنعتی است. در تقسيمبنديهاي جديدي كه از هنر ارائه ميشود طراحي صنعتي يكي از انواع هنرهاي تجسمي و در كنار هنري مثل نقاشي قرار گرفته است و اين به خودي خود ارزش هنري اين طراحيها را در كنار ارزش تجاري و صنعتي آنها نشان ميدهد.
طرحهاي صنعتي در قانون
ماده ۲۰ قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علایم تجاری مصوب آبان سال ۱۳۸۶ در تعریفی که از طرح صنعتی ميكند، یک طرح را شامل جلوه دو بعدی یا سه بعدی یک کالا میداند. به عبارت دیگر، یک طرح صنعتی میتواند هم به صورت دوبعدی باشد که در یک صفحه مسطح به نمایش درآید؛ هم ممکن است به صورت سه بعدی باشد، یعنی دارای طول، عرض و ضخامت باشد که به صورت یک قالب هندسی نمایان میشود. البته ناگفته پيداست كه بسياري از طرحهاي صنعتي همچون طرح يك مبل زيبا كه داراي نقشها و رنگهاي زيبايي نيز است هم از طراحيهاي دوبعدي و هم سهبعدي سود بردهاست. در اين قانون طرح صنعتی از این جهت که ایجادکننده امتیازاتی برای تولیدکنندگان، طراحان صنعتی و مصرفکنندگان است، موضوع حمايت قرار گرفته است.
طرح صنعتي به مثابه حق هنري
بهطور کلی، مطابق مقررات مربوط به کپیرایت (حقوق ادبی و هنری)، از جمله آثار مورد حمایت طرح و نقش و خطوط ابتکاری و تزئینی و نیز هنرهای دستی و صنعتی و نقشه قالی و گلیم و همچنین اثر تجسمی است. از طرف دیگر، ملاحظه میشود که طرح صنعتی نیز از مجموعه رنگها و خطوط و نقشهها و آثار هنری تجسمی و تزئینی و نظایر آنها به منظور برانگیختن حس زیباییشناختی مشتری تشکیل میشود.
برای کسب و کارها، طراحی یک محصول به طور کلی به معنی توسعه ویژگیهای زیباییشناختی و عملکردی محصول با توجه به مسایلی چون باب بازار بودن محصول، هزینه تولید یا سهولت حمل و نقل، انبارداری، تعمیر و نگهداری آن است. با این حال، از دیدگاه قانون مالکیت معنوی، یک طرح صنعتی فقط به جوانب زیباییشناختی و تزئینی یک محصول اشاره میکند. به عبارت دیگر، طرح صنعتی فقط به ظاهر یک مبل اشاره میکند. علیرغم اینکه طرح محصول ممکن است ویژگیهای فنی یا عملکردی داشته باشد، طرحهای صنعتی به عنوان یکی از مقولههای قانون مالکیت معنوی، فقط به ماهیت زیباییشناختی یک محصول تمامشده اشاره دارد که از ابعاد فنی یا عملکردی آن جدا هستند.
اصول طراحي صنعتي
شركتها و كارخانجات صنعتي براي اينكه بتوانند هر چه بيشتر مشتريان را به سمت خود بكشانند هر ساله مدلهاي جديد و متنوعي از طراحيهاي صنعتي روانه بازار ميكنند اما اين طرحها بايد از يك سري اصول كلي تبعيت كنند.سازگاري محصولات با سليقه مخاطب اولين اصل است. تغییرات جزیی در طرح برخی محصولات مثل ساعت باعث میشود برای گروههای مختلف سنی، فرهنگی یا اجتماعی مناسب باشند؛ هر چند عملکرد اصلی یک ساعت بدون تغییر باقی میماند، به طور کلی سلیقه کودکان و بزرگسالان در طراحی ممکن است متفاوت باشد.ایجاد بازار جدید دومين اصلي است كه در طراحيهاي صنعتي مورد نظر قرار ميگيرد. در یک بازار رقابتی، بسیاری از شرکتها در پی ایجاد بازار مناسب از طریق معرفی طرحهای مبتکرانه برای محصولات جدید خود هستند تا آنها را از محصولات رقبایشان متمایز سازند. این امر در خصوص اقلام عادی مانند انواع قفل، کفش، فنجان و نعلبکی همچنین اقلام گرانقیمت مانند جواهرات، رایانه یا اتومبیل صادق است. استفاده از علايم تجاري مناسب يكي ديگر از اصول طراحيهاي صنعتي است. طرحهای مبتکرانه اغلب با علائم متمایز کننده همراه هستند تا صفت مشخصه علائم تجارتی یک شرکت را ارتقا بخشند. بسیاری از شرکتها با تمرکز جدی بر طرح محصول خود وجهه علائم خود را به طور موفقیتآمیز ایجاد یا تغییر شکل دادهاند.
فرق طرح صنعتی با اختراع
شايد در يك بيان ساده بتوان مخترع را ضامن كيفيت كالا دانست و طراح را ضامن زيبايي محصول. طراح و آفریننده یک طرح صنعتی به جنبههای فنی محصول نمیپردازد و آنچه برایش مهم است ارایه یک محصول شکیل و زیبا به مصرفکننده است. امّا برعکس در اختراع، آنچه برای یک مخترع مهم است قرار دادن چند عنصر در کنار هم و در نهایت کسب نتیجه مورد نظر از عملکرد آن عناصر است. بنابراین در طرح صنعتی آفریننده به دنبال زیبایی محصول است ولی در اختراع، آفریننده به دنبال کسب نتیجه عملکرد و فنی محصول است. برای مثال در یک محصول مانند قوری، مخترع تلاش میکند در جنس قوری ترکیباتی بهکار برد که چای را گرمتر نگه دارد یا آن را بهتر دم دهد ولي در مقابل یک طرّاح صنعتی تلاش میکند تا یک قوری فانتزی و با سبک مدرن یا سبک کلاسیک خلق کند تا به این وسیله مشتری را مجذوب هنر خود كند.
حمایت از صورت طرحها
كالاهاي صنعتي هم بايد سيرت خوبي داشته باشند و هم از صورت زيبايي بهرهمند باشند. ظاهر کالاها به قدري در بازار امروز پر اهميت است كه قانونگذاران كشورهاي مختلف دنيا را مجبور كرده تا با انواع و اقسام راهكارها از اين طرحهاي صنعتي حمايت كنند چون كه اين روزها بازار بر روي انگشت طرحهاي صنعتي ميچرخد.
منبع : روزنامه حمايت