مطابق ماده ۲۰ قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علایم تجاری مصوب ۱۳۸۶ هرگونه ترکیب خطوط یا رنگها و هرگونه شکل سه بعدی با خطوط، رنگها یا بدون آن به گونهای که ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر دهد طرح صنعتی گویند.به عبارت دیگر طرح های صنعتی به شکل کالا، رنگ کالا، خطوط تزیینی کالا و امثال آن را گویند که حالت تزیینی و زیبایی کالای مصرفی را تشکیل میدهد.
شاید برای شما هم پیش آمده باشد که برای خرید کالایی به بازار مراجعه کردیدهاید و پس از بازگشت به خانه متوجه شدهاید که کالای خریداری شده فقط از نظر ظاهر شبیه کالایی است که شما همیشه میخریدهاید. با دقت در کالای خریداری شده متوجه میشوید که کپی زیرکانهای از کالای مورد نظر شما بوده و شکل، رنگ و طرح آن با تغییراتی جزیی کپی شده است. بوجود آمدن چنین مشکلی به این خاطر است که برخی از تولیدکنندگان به حمایت از طرح صنعتی خود توجهی ندارند. در حالی که اگر طرحهای صنعتی به ثبت برسند، چنین کپیبرداریهایی نهتنها قابل پیگیری حقوقی خواهد بود بلکه شرکتی که بدون اجازه طرح صنعتی را به ثبت رسانده هم مجبور به جبران خسارت خواهد شد. حمایت حقوقی از طرحهای صنعتی موضوعی است که در کشور ما چندان مورد توجه قرار نگرفته است. در این خصوص به گفتوگو با دکتر مهدی زاهدی، عضو هیات علمی دانشکده حقوق دانشگاه علامه طباطبایی پرداختهایم.
تعریف طرحهای صنعتی چیست؟
مطابق ماده ۲۰ قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علایم تجاری مصوب ۱۳۸۶ هرگونه ترکیب خطوط یا رنگها و هرگونه شکل سه بعدی با خطوط، رنگها یا بدون آن به گونهای که ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر دهد طرح صنعتی گویند.
به عبارت دیگر طرح های صنعتی به شکل کالا، رنگ کالا، خطوط تزیینی کالا و امثال آن را گویند که حالت تزیینی و زیبایی کالای مصرفی را تشکیل میدهد. طرح صنعتی میتواند سه بعدی (مثلا شکل بطری نوشابه کوکاکولا یا ستاره سه پر اتومبیل بنز) و یا دو بعدی مانند خطوط و طرح های روی پارچه و رنگ بندی یک کالا باشد.
حمایت از این طرحهای صنعتی چه ضرورتی دارد؟
ضرورت حمایت از طرح صنعتی به این دلیل است که امروزه جنبه غالب در انتخاب مصرفکننده ناشی از طرح و شکل کالای مصرفی است. قبل از اینکه کیفیت و کارکرد کالا در انتخاب مصرفکننده موثر باشد شکل ظاهری کالا مصرفکننده را به خود جذب میکند و در مواردی که کیفیت کالای تولیدکنندگان مختلف به هم نزدیک است تنها عامل موثر در انتخاب نهایی شکل ظاهری کالا و جنبه زیباشناختی آن است لذا تولیدکنندگان کالا برای اینکه سهم بیشتری از بازار را به خود اختصاص دهند تلاش میکنند تا شکل و ظاهر کالا خود را زیباتر سازند و برای رسیدن به این هدف از طراحان زبده و مجرب استفاده میکنند تا شکل ظاهری کالای تولیدی آنها را طراحی کنند. امروزه در کالاهایی از قبیل جواهر، ساعت، لوازم الکترونیکی، لوازم خانگی، وسایل نقلیه، نساجی و حتی ابزارهای صنعتی و پزشکی طرح صنعتی حرف اول را در جذب مشتری میزند.
به منظور حمایت از تولیدکنندگانی که با خلاقیت و نوآوری فکری اقدام به خلق طراحیهای زیبا در تولید کالا میکنند و همچنین برای جلوگیری از رقابت نا عادلانه و غیرمنصفانه و کپیبرداری غیرقانونی لازم است از طرح صنعتی حمایت شود. طرح صنعتی یکی از مصادیق مالکیت صنعتی است که در قانون ۱۳۸۶ مورد حمایت قانونگذار قرار گرفته است.
شرایط و نحوه حمایت از طرحهای صنعتی به چه ترتیبی است؟
در نظام حقوقی ایران طرحهای صنعتی هنگامی مورد حمایت قرار میگیرند که در اداره مالکیت صنعتی ثبت شوند و طرحهایی قابل ثبت هستند که جدید باشند یعنی تا قبل از تقاضای ثبت در هیچ نقطهای از جهان افشا نشده باشند مثلا مورد استفاده یا منتشر نشده باشند. پس شرط حمایت، ثبت است و شرط ثبت، جدید بودن طرح است. البته قانوگذار در ماده ۲۱ اعلام کرده است که طرح صنعتی باید جدید و یا اصیل باشد و در اینجا جدید و اصیل را به یک معنی تلقی کرده است در حالیکه در فرهنگ لغات حقوق مالکیت فکری اصالت با جدید بودن هم معنا نیست و این مسامحه باید در اصلاحیه قانون مورد لحاظ قرار گیرد.
ضمانت اجرای رعایت نکردن این حقوق چیست؟
اگر طرح صنعتی ثبت شد در این صورت برای مدت پنج سال مورد حمایت قرار میگیرد. البته این مدت برای دو دوره پنج ساله متوالی دیگر با پرداخت هزینه قانونی قابل تمدید است در مدت حمایت بهرهبرداری انحصاری از طرح صنعتی مانند ساخت، فروش، واردات اقلام حاوی آن طرح صنعتی به مالک اختصاص دارد و در صورتی که شخصی عالما عامدا این حقوق انحصاری را نقض کند مرتکب جرم شده است و علاوه بر جبران خسارت به پرداخت جزای نقدی از ۱۰ میلیون ریال تا ۵۰ میلیون ریال و حبس تعزیری از ۹۱ روز تا ۶ ماه یا هر دو آنها محکوم میشود.
فرق طرح های صنعتی با اختراع چیست؟
طرح صنعتی جنبه زیباشناختی کالا را شامل میشود و معطوف به ظاهر و شکل کالا ست و اصولا جنبه فنی ندارد در حالی که اختراع لزوما و انحصارا متوجه جنبههای فنی کالا ست و باید جنبه ابتکاری داشته باشد؛ یعنی یک مشکل فنی را در صنعت حل کند البته یک فصل مشترک دارند و آن جدید بودن است یعنی طرح صنعتی و اختراع هر دو باید جدید باشند تا قابل ثبت و حمایت باشند.
تفاوت نظام قانونی کپیرایت با نظام قانونی طرح صنعتی چیست؟
کپیرایت و آثار مرتبط با آن متوجه آن دسته از خلاقیتهای فکری بشر است که جنبه ادبی و هنری دارند و متوجه آثار نوشتاری و هنری مانند موسیقی و تئاتر میشود و فاقد کاربرد صنعتی است. یک کتاب صرف نظر از محتوی آن که مربوط به ادبیات، صنعت، فرمولهای ریاضی، تاریخ و… باشد مورد حمایت قانونگذار است. در صورتی که این آثار دارای اصالت باشند حتی اگر جدید نباشد اصل انتساب آن به نویسنده و حق تغییر آن مورد حمایت قرار میگیرد نه محتوای آن. محتوی هر چه باشد ارتباطی با نظام کپیرایت ندارد.اما طرح صنعتی زمانی ایجاد میشود که در یک کالا یا محصول نمود یابد و تکثیر شود و باید جدید باشد. در برخی از نظامهای حقوقی به علت جنبه زیبا شناختی طرح صنعتی این مسئله مطرح شده که از طرح صنعتی میتوان در نظام کپیرایت هم حمایت کرد اما به علت اینکه طرح صنعتی دارای کاربرد صنعتی است و خلق میشود که تکثیر شود در دسته مالکیت صنعتی قرار می گیرد و نظام حمایتی مالکیت صنعتی حمایت گستردهتری دارد.
با ثبت طرح صنعتی چه حقوقی ایجاد میشود؟
با ثبت طرح صنعتی میتوان آن طرح را در کالا و محصولاتی که برای آن ثبت شده است به کار گرفت و آن محصول را با آن طرح به بازار ارائه داد. انتخاب مصرف کنندگان در اغلب موارد ناشی از طرحهای زیبای یک کالا ست و آثار ثبت و استفاده از یک طرح صنعتی کاملا تجاری است.
ثبت طرح صنعتی چه فایدهای دارد؟
اگر طرح صنعتی ثبت شود حداقل تا پنج سال (که این مدت تا ۱۵ سال قابل تمدید است) فقط مالک آن میتواند از آن طرح در کالا و طبقهای که آن را ثبت کرده بهرهبرداری کند. بهره برداری شامل ساخت، فروش و وارد کردن اقلام حاوی آن طرح صنعتی میشود.
اگر بعدا کشف شود که یک طرح صنعتی در زمان ثبت نو و جدید نبوده است چه اقدامی میشود انجام داد؟
طرح صنعتی در هنگام ثبت باید جدید باشد یعنی تا قبل از تقدیم اظهارنامه برای عموم افشا نشده باشد حال اگر بعدا معلوم شود که طرح ثبت شده جدید نبوده و به هر دلیلی افشا شده بوده است مطابق ماده ۲۹ هر ذی نفع میتواند از دادگاه ابطال ثبت طرح صنعتی را در خواست کند.
نحوه ثبت یک طرح صنعتی در خارج از ایران به چه ترتیبی است؟
برای ثبت یک طرح صنعتی در خارج از ایران بایستی دولت به موافقتنامه لاهه ملحق شود که این امر تاکنون صورت نگرفته است. بنابراین متقاضی باید هماکنون به کشورهای هدف مراجعه کند و بر طبق مقررات آن کشورها تشریفات ثبت را طی کند. قابل ذکر است در سال ۱۳۳۷ مجلس شورای ملی وقت ضمن تصویب الحاق ایران به کنوانسیون پاریس به دولت اجازه داده است که هر وقت مقتضی بداند به موافقتنامه لاهه برای حمایت بینالمللی از طرحهای صنعتی ملحق شود که این الحاق تاکنون صورت نگرفته است.
با توجه به آنچه در گفتوگو با این مدرس دانشگاه بیان شد، میتوان گفت ثبت طرحهای صنعتی در حالی مورد غفلت است که ضرورت آن هم برای حمایت از تولیدکنندگان و هم شهروندانی که مصرفکننده هستند غیرقابل انکار است. به عبارتی آنچه مانع از این میشود که شکل ظاهری اتومبیل های کارخانههای مختلف خودروسازی، لوازم خانگی دارای مارکهای متفاوت، شیشههای عطر و بهطور کلی طراحی تمام انواع محصولهای صنعتی یکسان یا مشابه یکدیگر باشد، پیشبینی سازوکار قانونی حمایت از طرحهای صنعتی است که یکی از زیر شاخههای حقوق مالکیت فکری محسوب میشود. طرح صنعتی، جنبه تزیینی یا زیباییشناختی کالاهایی است که به صورت انبوه تولید میشوند، میتواند دو یا سه بعدی باشد و عناصر تشکیلدهنده آن بهطور معمول خطوط و رنگها هستند. طرح باید جنبه بصری داشته و قابل تکثیر از راه ابزارهای صنعتی باشد تا بتوان آن را طرح صنعتی نامید. حمایت از طرحهای صنعتی یک کشور در سایر کشورها در حالت عادی مستلزم ثبت هر طرح در تمام کشورهایی است که حمایت در قلمروی آنها مدنظر است.چنین رویهای بسیار وقتگیر و پرهزینه خواهد بود.
در راستای تسهیل حمایت از طرحهای صنعتی در سطح بین المللی تدابیری اندیشیده شده است. مهمترین هدف این تدابیر، فراهم آوردن امکان حمایت از طرح در چند کشور بهطور همزمان، بدون نیاز به ثبت جداگانه در کشورهای مختلف و بدون صرف هزینههای ثبت مکرر است. کپیبرداری از شکل و ظاهر یک محصول پرفروش نهتنها به تولیدکننده آسیب میزند بلکه مصرفکننده را که بر اساس شکل و ظاهر کالا تصمیم میگیرد هم به اشتباه میاندازد. در چنین شرایطی تصویب طرحهای صنعتی اگر طرح صنعتی ثبت شود حداقل تا پنج سال (که این مدت تا ۱۵ سال قابل تمدید است) فقط مالک آن میتواند از آن طرح در کالا و طبقهای که آن را ثبت کرده بهرهبرداری کند. بهرهبرداری شامل ساخت، فروش و وارد کردن اقلام حاوی آن طرح صنعتی میشود. بنابراین اگر کسی آن طرح را کپی کند قابل پیگرد قانونی خواهد بود و تولیدکننده نهتنها میتواند جلوی توزیع کالای وی را بگیرد، بلکه خساراتی را نیز که وارد شده است مطالبه میکند.
منبع: روزنامه حمایت