پرداخت دشوار ماليات
حسن دلیری
ماليات به عنوان مهم‌ترين منبع درآمدهاي دولتي مي‌تواند براي بسياري از دول منشأ قدرت و پايداري باشد.
از اين رو همواره دولت‌ها به دنبال آن بوده‌اند كه راهکارهایی را براي کسب درآمدهاي مالياتي بيشتر در کشورهاي خود وضع كنند. اما از آنجا که اين انگيزه دولت در مقابل انگيزه پيگيري نفع شخصي از طرف مردم قرار مي‌گيرد، همواره کشمکشي ذهني ميان تمايلات دولت و مردم در دريافت و پرداخت مقادير ماليات در جامعه بروز خواهد کرد. از يکسو دولت به دنبال دريافت ماليات بالاتر بوده و از سوي ديگر مردم به دنبال پرداخت کمتر ماليات. به عبارت دیگر مودیان به دلیل بار هزینه‌ای مالیات وارده بر خود، همواره به دنبال راهی برای کاهش هزینه‌های تحمیلی بوده و از سوی دیگر دولت برای بالا بردن قدرت اقتصادی به دنبال راهکاری برای افزایش درآمدهای مالیاتی خواهد بود. اين تقابل دوطرفه سبب بروز واکنشي توسط مردم خواهد شد تا آنها تمايل به عدم بروز واقعيت‌هاي مالياتي پيش خود پيدا کنند که به صورت کلي اين واکنش‌ها يا به صورت اجتناب مالياتي۲ است يا به صورت فرار مالياتي۳. در مقابل این رفتارها دولت باید مکانیسمی طراحی کند تا مردم را به پرداخت مالیات ترغیب كند. یکی از این راهکارها تسهیل فرآیند پرداخت مالیات در اقتصاد هر کشور است. به دلیل اهمیت بالای این موضوع، هر ساله در گزارش‌های سهولت کسب و کار، کیفیت نظام پرداخت مالیات در هر کشور نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. کیفیت پرداخت مالیات را با سه شاخص اندازه گیری می‌کنند:
۱ -تعداد دفعات پرداخت مالیات در سال، ۲ – زمان لازم برای پرداخت مالیات و ۳ – نرخ متوسط مالیات. نتایج محاسبه شاخص پرداخت مالیات در سال ۲۰۱۳ حکایت از آن دارد که کشور امارات متحده عربی دارای آسان‌ترین نظام پرداختی مالیات و کشور ونزوئلا دارای سخت‌ترین نظام پرداخت مالیات در میان ۱۸۵ کشور مورد مطالعه است. بنگاه‌ها در کشور امارات با راحت‌ترین بوروکراسی اداری برای پراخت مالیات مواجه هستند. آنها تنها باید چهار بار در سال مالیات پرداخت کرده و فقط ۱۲ ساعت برای انجام آن زمان صرف کنند. با توجه به جدول (۱)، پس از امارات، کشورهای قطر، عربستان، هنگ‌کنگ، سنگاپور، ایرلند، بحرین، کانادا، کیرباتی و عمان در ده کشور برتر از لحاظ سهولت پرداخت مالیات قرار دارند. در انتهای جدول نیز، کشورهای کامرون، موریتانی، سنگال، گامبیا، بولیوی، آفریقا مرکزی، کنگو، گینه، چاد و ونزوئلا ده کشور انتهایی جدول در مورد پرداخت مالیات را تشکیل داده و سخت‌ترین نظام پرداخت مالیات را در میان کشورهای مورد مطالعه دارا می‌باشند.
مطالعه تک‌تک زیر بخش‌های شاخص سهولت پرداخت مالیات نیز می‌تواند نتایج مفیدی ارائه دهد. جدول ۲ نشان دهنده متوسط جهانی برای ۱۸۵ کشور مورد مطالعه در نماگرهای پرداخت مالیات سال ۲۰۱۳ می‌باشد. متوسط دفعات پرداخت حکایت از آن دارد که به صورت متوسط شرکت‌ها در ۱۸۵ کشور مورد مطالعه ۲/۲۷ دفعه مالیات در سال پرداخت کرده و ۲۶۷ ساعت زمان صرف پرداخت مالیات می‌کنند (حدود هفت هفته براساس ۴۰ ساعت کار در هفته). نرخ متوسط مالیات نیز نشانگر آن است که به صورت متوسط نرخ کل مالیات ۷/۴۴ درصد از سود تجاری شرکت‌ها صرف پرداخت مالیات می‌شود.
کمترین نرخ مالیات کل در کشور وانواتو با نرخ معادل با ۴/۸ درصد و بیشترین مقدار نرخ مالیات در کشور کنگو و برابر با ۷/۳۳۹ درصد می‌باشد. در ایران این مقدار برابر با ۱/۴۴ درصد است که اندکی کمتر از متوسط جهانی آن است. تعداد دفعات پرداخت در کمترین حالت برابر سه روز در هنگ‌کنگ، چین و عربستان سعودی بوده و در بالاترین مقدارش برابر با ۷۱ روز در بولیوی و ونزوئلا می‌باشد. در این بخش نیز ایران با ۲۰ بار پرداخت مالیات در سال روزهای لازم برای پرداخت مالیاتش کمتر از متوسط جهانی بوده و این نشان از آسان‌تر بودن نظام پرداختی مالیاتی در ایران (در این بخش خاص) نسبت به متوسط جهانی است. زمان تکمیل پرداخت مالیات در کمترین حالت در امارات متحده عربی و برابر با ۱۲ ساعت و در بیشترین مقدار در برزیل و برابر با ۲۶۰۰ ساعت است. در این بخش مقدار زمان لازم برای تکمیل فرآیند پرداخت مالیات در ایران برابر با ۳۴۴ ساعت در سال بوده و این مقدار حکایت از آن دارد که متوسط زمان لازم برای پرداخت مالیات در ایران بالاتر از متوسط جهانی آن است و از این رو در این بخش نظام پرداخت مالیات در کشور عملکرد ضعیف‌تری از متوسط جهانی دارد.
در حالی که دامنه نرخ مالیات کل زیاد است، اما ۱۱۶ کشور از ۱۸۵ کشور مورد مطالعه یعنی ۶۳ درصد در دامنه نرخ مالیاتی بین ۲۶ درصد تا ۵۰ درصد قرار گرفته‌اند. مقایسه این نسبت با مطالعات در سالهای گذشته حکایت از آن دارد که نرخ کل مالیات در دنیا در حال کاهش می‌باشد. مطالعه منطقه‌ای نیز که در هشت منطقه مجزا صورت گرفته است حکایت از آن دارد که در نرخ مالیات مناطق آفریقا و آمریکای جنوبی دارای نرخ متوسط مالیات بالاتر از متوسط جهانی بوده و سایر نقاط جغرافیایی نرخ متوسط مالیات کمتر از متوسط جهانی دارند.
همان‌گونه که پیش از این مشاهده شد مقدار ساعات صرف شده برای پرداخت مالیات نیز دامنه وسیعی را در‌بر‌می‌گیرد؛ به گونه‌ای که با ۱۲ ساعات در امارات آغاز شده و به ۲۶۰۰ ساعت در برزیل ختم می‌شود. اما به هر حال توزیع این فراوانی به گونه ای است که اکثر کشورها در دامنه ۱۰۱ تا ۳۵۰ ساعت در سال قرار دارند. به‌گونه‌ای که ۱۳۲ کشور از ۱۸۵ کشور در این دامنه قرار گرفته‌اند. مقایسه منطقه‌ای نیز حکایت از آن دارد كه مناطق آفریقا و آمریکای جنوبی دارای مقدار متوسط ساعات صرف شده برای پرداخت مالیات بالاتری نسبت به متوسط جهانی بوده و سایر مناطق جغرافیایی مقدار متوسط کمتری از متوسط جهانی دارا هستند.
در بخش مربوط به تعداد دفعات پرداخت نیز دامنه وسیعی میان داده‌های حاصله از کشورها وجود دارد، به گونه‌ای که این دامنه از سه پرداخت در کشورهای هنگ کنگ، چین و عربستان سعودی تا ۷۱ پرداخت در کشورهای ونزوئلا و بولیوی گسترده است. در مطالعه حاضر و از ۱۸۵ کشور مورد بررسی، ۱۲۱ کشور دارای دفعات بین ۶ تا ۳۵ پرداخت در سال هستند و هشت کشور دارای دفعات کمتر از ۶ بار در سال و ۵۶ کشور دارای دفعات بیشتر از ۳۵ بار در سال هستند. مقایسه منطقه‌ای این شاخص نشان می‌دهد که پنج منطقه از هشت منطقه مورد مطالعه کمتر از متوسط جهانی بوده و سه منطقه بالاتر از متوسط جهانی قرار دارند.
جداول مربوط به رتبه‌بندی کشورها در زیر بخش‌های شاخص مالیات نيز قابل مشاهده است. با توجه به جدول ۳ کشور هنگ کنگ به همراه عربستان با سه بار پرداخت در سال دارای کمترین تعداد پرداخت مالیات در سال بوده و کشور ونزوئلا با ۷۱ بار پرداخت در سال ضعیف‌ترین عملکرد را در این بخش دارد.
با توجه به جدول ۴، در بخش مربوط به زمان لازم برای پرداخت مالیات، در امارات متحده عربی تنها ۱۲ ساعت برای پرداخت مالیات در یک سال زمان نیاز است، در حالی که در بدترین حالت در کشور برزیل ۲۶۰۰ ساعت زمان برای پرداخت مالیات موردنیاز است.
نرخ مالیات نیز با توجه به جدول ۵ کشور کنگو با نرخ مالیات ۷/۳۳۹ درصد دارای بالاترین نرخ مالیات در میان کشورهای مورد مطالعه است.
برای شناخت بهتر جایگاه ایران در این بخش به مطالعه جزئی‌تر منطقه جغرافیایی جنوب غرب آسیا که ایران در آن قرار می‌گیرد، خواهیم پرداخت. این منطقه شامل ۱۳ کشور است که از لحاظ شاخص کلی سهولت در پرداخت مالیات امارات با رتبه یک در میان ۱۸۵ کشور بهترین کارکرد را داشته و ایران با رتبه ۱۲۹ ضعیف ترین کارکرد را در میان کشورهای منطقه دارند. علاوه براین کشورهای قطر، عربستان و بحرین نیز در میان ده کشور برتر در شاخص سهولت پرداخت مالیات در میان ۱۸۵ کشور دنیا قرار می‌گیرند. متوسط نرخ مالیات در میان کشورهای منطقه برابر با ۶/۲۳ درصد است که بسیار کمتر از متوسط نرخ مالیات جهانی بوده و از تمام مناطق جغرافیایی مورد مطالعه کمتر است. با توجه به جدول ۶و۷ در این منطقه، کشور کویت با نرخ ۷/۱۰ درصد دارای کمترین نرخ مالیات و ایران با نرخ ۱/۴۴ درصد بالاترین نرخ مالیات را دارد.
در این منطقه کشورهایی که دارای درآمد نفتی بالایی هستند (کویت، قطر، بحرین، عربستان و امارات) دارای مقدار بسیار اندکی از مالیات بر شرکت‌ها بوده یا اصلا چنین مالیاتی را ندارند، این موضوع مهم‌ترین دلیل برای کم بودن مقدار متوسط نرخ مالیات در این کشورها می‌باشد. علاوه بر این فقدان مالیات بر مصرف و کوچک بودن نرخ سایر مالیات‌ها، از دلایل عمده کم بودن نرخ متوسط مالیات برای این منطقه می‌باشد. نرخ متوسط مالیات در سال ۲۰۰۷ در این منطقه از ۴/۴۱ درصد به ۱/۲۸ درصد رسید این کاهش عمده به دلیل جایگزین کردن مالیات بر تولید به جای مالیات بر فروش در کشور یمن بوده است. در سالهای اخیر همچنین این کشور مقدار مالیات بر درآمد را نیز از ۳۵ درصد به ۲۰ درصد کاهش داده است. اما به صورت کلی در هشت سال گذشته نرخ متوسط مالیات دارای کاهش بسیار اندکی در این منطقه بوده است.
متوسط زمان پرداخت مالیات در این منطقه برابر با ۱۵۸ ساعت می‌باشد که کمترین مقدار در میان مناطق جغرافیایی مورد مطالعه است. با توجه به جدول ۸و۹کشور امارات با ۱۲ ساعت کمترین و ایران با ۳۴۴ ساعت دارای بیشترین زمان پرداخت در بین کشورهای منطقه می‌باشد.
از سوی دیگر کشورهای لبنان، یمن، عراق، سوریه و ایران زمان پرداخت بالاتر از متوسط منطقه ای می‌باشند و در این میان تنها سه کشور انتهایی جدول دارای زمان پرداختی بالاتر از متوسط جهانی بوده و بقیه کشورها کمتر از متوسط جهانی هستند. مطالعه روند زمانی نیز حکایت از آن دارد که در هشت سال گذشته متوسط زمان پرداخت تغییر محسوسی را تجربه نکرده است.
متوسط تعداد دفعات پرداخت مالیات در سال برای این منطقه برابر با ۶/۱۷ پرداخت است که کمتر از متوسط جهانی است. با توجه به جدول ۱۰و۱۱، کشور عربستان با مقدار عددی ۳ بار پرداخت در سال در رتبه نخست و کشور یمن با مقدار ۴۴ بار پرداخت در سال در انتهای جدول این منطقه قرار گرفته است. ایران با ۲۰ بار پرداخت در سال، میان ۱۳ کشور در این منطقه در رتبه دهم قرار دارد.
در این بخش نیز تنها نوارغزه و یمن دارای مقداری بیش از متوسط جهانی هستند و بقیه کشورها دفعات پرداخت کمتری از متوسط جهانی دارند. هرچند علاوه بر کشورهای فوق، اردن، ایران، سوریه و لبنان نیز دارای دفعات پرداخت بالاتر از متوسط منطقه ای می‌باشند. مقدار متوسط زمان پرداخت در این منطقه بسیار پایین‌تر از سایر مناطق جغرافیایی است که دلایل زیر را می‌تواند داشته باشد. اول اینکه بعضی از کشورهای این منطقه از سیستم پرداخت و ثبت الکترونیکی مالیات بر ارزش افزوده، نیروی کار و پرداخت‌های اجتماعی استفاده می‌کنند.
ثانیا در این بخش عمدتا کشورهایی با درآمدهای نفتی بالا وجود دارند و این کشورها عمده درآمدهای خود را از راه فروش نفت تامین می‌کنند و کمتر نیاز به وابستگی به درآمدهای مالیاتی دارند، از این رو نرخ مالیات و تعدد دفعات دریافت مالیات در آنها بسیار کمتر از سایر نقاط می‌باشد.
مطالعه کلی جایگاه شاخص سهولت پرداخت مالیات حکایت از آن دارد که ایران با جایگاه ۱۲۹ در میان ۱۸۵ کشور کارکرد قابل قبولی در این مورد نداشته و در منطقه خود دارای ضعیف‌ترین عملکرد می‌باشد. از سوی دیگر می‌دانیم که کشور در برنامه‌های توسعه اقتصادی به دنبال افزایش درآمدهای غیر‌نفتی دولت است و یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی دولتی طراحی مکانیزم صحیح و بهینه مالیاتی است که در این راستا وجود ساختار سهل و آسان برای مودیان مالیاتی برای پرداخت مالیات لازمه اولیه نظام مدون و مدرن مالیاتی است. به گونه‌ای که بهتر بودن شاخص پرداخت مالیات در هر اقتصادی، احتمال بروز فرار مالیاتی را در آن جامعه کاهش خواهد داد، این مقدار در ایران بالغ بر ۲۵ درصد از کل مالیات پیش‌بینی شده است که می‌تواند رقم چشمگیری باشد. علاوه بر این، تسهیل جریان پرداخت مالیاتی سبب خواهد شد بسیاری از هزینه‌های مبادله موجود در جامعه کاهش یافته و جریان کسب و کار رونق گیرد. از این رو و با توجه به آمارها و شاخص‌های موجود، کشور در زمینه نظام مالیاتی نیاز مبرم به انجام اصلاحات و تسهیل ساختار پرداخت خواهد داشت.
پاورقي:
۱ – اين گزارش، تلخيص و ترجمه گزارشي با مشخصات زير است:
Pric ewter house Coopers International Limited (PwCIL) and The World Bank/IFC, Paying Taxes 2013: The Global Picture.
۲- Avoid tax
۳- Evade tax
منبع : دنياي اقتصاد
