جاي خالي ابزار كنترل ريسك در بازارهاي مالي كشور
اگر اجماعي در خصوص مسير حركت نقدينگي‌ها از سطح جامعه به سمت توليد در اقتصاد صورت گيرد، بهينه ترين جهت دهي از كانال و مسير «بازار سرمايه و بورس» ممكن مي‌شود، جايي كه با مكانيزم عرضه و تقاضا، تخصيص بهينه منابع به بهترين شيوه ممكن صورت خواهد گرفت.
با همه اين اوصاف در كنار رونق و فعاليت بازار سرمايه، بورس اوراق بهادار دو ماموريت اساسي دارد كه ماموريت اصلي آن تامين مالي دراز مدت بنگاه‌هاي اقتصادي است و وظيفه دوم مديريت ريسك است كه از طريق ابزارهاي پوشش ريسك سرمايه‌گذار در مورد تصميمات سرمايه‌گذاري ريسك‌هايش را پوشش مي‌دهد. توجه به سرمايه‌گذاران و اطمينان به حضور آنان در بورس در مواقعي كه ريسك بازار بالا مي‌رود از موضوعاتي است كه اگر چه وظيفه اصلي نيست، اما اهميت آن كمتر از پوشش مالي بنگاه‌ها نيست. براي اغلب سرمايه‌گذاران اين مساله اهميت دارد كه با كاهش ريسك، بازار سرمايه به سهامداران اطمينان دهد كه با ورود سرمايه‌ها به اين بازار، از سود مناسبي برخوردار شوند. البته بازار سرمايه و بورس همچون ديگر بازارها با ذات ريسك همراه است، اما عدم شناخت و آگاهي و از سويي ريسك موجود در بازار باعث شده برخي از سرمايه‌گذاران با احتياط بيشتري گام در اين بازار بگذارند شايد به همين دليل است كه در همه بازارهاي مالي و كالايي جهان و ايران به موضوع پوشش ريسك در بازار سرمايه توجه مي‌شود.
اهميت اين موضوع باعث شده سازمان بورس و اوراق بهادار در اولويت‌هاي پژوهشي خود توجه ويژه‌اي به موضوع «ابزار و روش‌هاي پوشش ريسك در بازار سرمايه» داشته باشد. براي بررسي اين موضوع، با دو نفر از كارشناسان صحبت كرده ايم كه مشروح آن در پي مي‌آيد.
سرمايه‌گذاران در مقابل نوسان‌هاي بازار بي‌دفاعند
علي سنگينيان يكي از كارشناسان بازار سرمايه درباره اينكه يكي از نقاط ضعف بورس تهران «نبود ابزار كنترل ريسك» است و آيا به نظر وي بيان اين موضوع درست است؟ گفت: این گزاره نه تنها برای بورس تهران، بلکه برای کل بازار مالی ایران صادق است. به عبارت دیگر، فعالان اقتصادی در بازار پول و سرمایه، ابزارهای متداول دنیا برای پوشش ریسک را در اختیار ندارند و از این رو کاملا در مقابل نوسان‌هاي بازار بی دفاع هستند.
سنگينيان درباره ابزارهاي مورد استفاده در بورس افزود: در ادبیات مالی، بازار مشتقه به عنوان مکمل بازار نقدی شناخته می‌شود، چرا که این بازار کمتر کارکرد تامین مالی دارد اما با ارائه ابزارهای پوشش ریسک، اطمینان کافی برای سرمایه‌گذاران فعال در بازار نقدی ایجاد می‌کند و باعث توسعه و تقویت کارکردهای بازار نقدی می‌شود. همین ویژگی برای بازار ارز یا بازار محصولات کشاورزی هم قابل تصور است.
مديرعامل تامين سرمايه امين با اشاره به اينكه چند سال پيش تلاش شد با ايجاد معاملات آتي سهام تا حدودي از ريسك بازار كم شود، اما اين معاملات رونقي نگرفت، اظهار كرد: عدم رونق معاملات آتی سهام بیشتر ناشی از مشکلات فنی و نرم افزاری بود هر چند محدودیت‌های بازار نقدی به عنوان بازار دارایی پایه و دانش معامله‌گران و سرمایه‌گذاران هم در کندی رشد آن بی‌تاثیر نبود اما باور دارم در صورت حل مشکلات نرم‌افزاری، حتما مشکلات دیگر در طول فعالیت بازار رفع می‌شد و الان ما شاهد بازاری قوی در این حوزه بودیم. هر چند كه محدودیت‌های فنی و عدم همکاری نهادهای مرتبط باعث شد این اقدام ارزشمند به نتیجه نرسد.
وي در ادامه يادآور شد: اگرچه بازار سرمایه ما از تجربه معاملات آتی سكه طلا برخوردار بود، اما آتی سهام با توجه به ویژگی‌های دارایی پایه، از پیچیدگی‌های خاصی برخوردار است و نیازمند سامانه‌های معاملاتی و پایاپای پیشرفته‌ای است که باید از خارج از کشور تهیه می‌شد. مسوولان بازار سرمایه با توجه به مشکلات تجربه شده در استقرار سامانه معاملاتی بازار نقدی و برخی عدم هماهنگی‌ها، اصرار بر توسعه آن در داخل کشور داشتند که به رغم تلاش فراوان بورس تهران برای توسعه نرم‌افزار بومی، بازهم به دلیل اصرار به استفاده از سامانه بازار نقدی برای معاملات آتی بدون توجه به محدودیت‌های آن، به سرانجام نرسید.
به اعتقاد سنگينيان، در صورت استفاده از نرم افزار توسعه داده شده توسط بورس تهران، بازار آتی بعد از دو تا سه سال به بازاری قوی تبدیل می‌شد.
اين كارشناس بورس در ادامه با اشاره به اينكه بازار آتی سهام و طلا از نظر کارکردی با یکدیگر قابل مقایسه نیستند، خاطرنشان كرد: بازار سهم با ایجاد پوشش ریسک و کمک به کشف قیمت، به دنبال توسعه بازار نقدی سهام و توسعه سرمایه‌گذاری در بخش‌های مولد اقتصادی است، اما بازار آتی طلا بیشتر کارکردهای سفته‌بازی دارد چون دارایی پایه آن یک دارایی با ماهیت سرمایه‌گذاری مولد نیست. مديرعامل تامين سرمايه امين با بيان اينكه سال گذشته معاملات اوراق تبعي به عنوان يك راه حل براي كاهش ريسك مطرح شد اما اين آپشن هم راه به جايي نبرد و به دليل بهبود شرايط بازار، فراموش شد، تصريح كرد: عقیده دارم در این بازار که ماهیت کاملا وارداتی دارد و ما مصرف‌کننده دانش دیگران هستیم نباید به دنبال اختراع چرخ باشیم.
سنگينيان خاطرنشان كرد: ابزارهای کاملا استانداردی برای پوشش ریسک در دنیا معرفی شده است و کم و بیش به همان شکل استاندارد در دنیا استفاده می‌شود، اما ما اصرار داریم آنها را تغییر داده و بومی کنیم و در نهایت کارکرد آنها را هم تغییر دهيم. اختیار معامله تبعی، صندوق‌های زمین و ساختمان و صندوق‌های قابل معامله در بورس نمونه‌ای از این تغییرات هستند.
وي در ادامه افزود: دوم اینکه این ابزارها نیازمند زیر ساخت‌های مناسب و سیاست‌های باثبات هستند و استفاده مقطعی از آنها و به‌کارگیری زیرساخت‌های فنی ناکارآمد است و بعد فراموشی آنها کمکی به بازار سرمایه نخواهد کرد.
مديرعامل تامين سرمايه امين در خصوص اينكه چه پيشنهادهايي براي كاهش ريسك در بورس تهران از طريق تغيير قوانين يا ايجاد ابزارهاي معاملاتي جديد دارد؟ تاكيد كرد: به هر حال ابزارهای پوشش ریسک کاملا شناخته شده هستند، بنابراین به کارگیری آنها ساده‌ترین روش برای کمک به مدیریت ریسک سرمایه‌گذاران است. از این‌رو باید افزایش نقدشوندگی بازار نقدی به عنوان بازار پایه، توسعه ابزارهای سرمایه‌گذاری جمعی مانند صندوق‌ها، افزایش شفافیت اطلاعاتی، ایجاد بازاری مستقل برای معاملات ابزارهای پوشش ریسک شامل قراردادهای آتی و اختیار معامله، تهیه نرم‌افزاری استاندارد و پیشرفته برای معاملات و تسویه این ابزارها به جای تلاش برای خوراندن نرم‌افزار بازار نقدی به هر ابزار، آموزش فعالان بازار و در نهایت استفاده از ابزارهای استاندارد در این بازار مورد توجه قرار گیرد.
ابزارهاي مالي كنترل ريسك رشد متناسبي نداشتند
مولود رحمانيان يكي از كارگزاران بورس نيز در خصوص «نبود ابزار كنترل ريسك» به عنوان يكي از نقاط ضعف بورس تهران گفت: اگرچه بورس تهران نسبت به سال‌های گذشته از عمق بیشتری برخوردار است، اما ابزارهای نوین مالی جهت مدیریت و کنترل ریسک رشد متناسبی نداشته اند. هر بازار کارآمدی نیازمند ابزارهایی است تا رضایت مشتریان خود را فراهم کند در بازارهای مالی نیز باید سرمایه‌گذاران تا حد امکان روی میزان ریسکی که خواهان آن هستند، کنترل داشته باشند.
رحمانيان در ادامه افزود: مهندسی مالی در دو حوزه بومی سازی ابزارهای رایج در دنیا و طراحی ابزارهای جدید متناسب با شرایط فرهنگی از پتانسیل برخوردار است. به همين دليل ما شاهد هستیم كه با وجود تقاضای مناسب سرمایه‌گذاران هنوز ابزارهای لازم ارائه نشده است.
رحمانيان درباره عدم رونق معاملات بازار قراردادهاي آتي سهام اظهار كرد: همانگونه که در جریان هستید قرارداد آتی در دو بازار کالایی و سهام در شرایط یکسان اقتصادی ارائه شد، باید پرسید که چرا در یک بازار مانند آتی سکه موفقیت خوبی کسب و استقبال شد اما در بازار دیگر رونق نگرفت. برخی از كارشناسان تفاوت اصلی را در طراحی مکانیسم این دو قرارداد می‌دانند به گونه‌ای که در سهام مسوولیت اصلی متوجه کارگزار بود در صورتی که کارگزار نه منافع کافی برای قبول این مسوولیت‌ها را داشت و نه نیروی انسانی لازم را برای اعتبار سنجی مشتریان در اختیار دارد. برخی هم تفاوت‌های ذاتی دو بازار کالایی و سهام را علت اصلی می‌دانند.
رحمانيان در ادامه با اشاره به اينكه در بازارهای جهانی مهم‌ترین شاخص موفقیت یک قرارداد مالی، میزان حجم معاملات روی آن قرارداد است، بنابراين قرارداد آتی روی شاخص سهام تعریف می‌شود تا دامنه وسیع‌تری از سرمایه‌گذاران را جذب کند، عنوان كرد: با توجه به اینکه امکان تحویل شاخص عملا وجود ندارد این موضوع با مشکلات فقهی روبه‌رو است و قرارداد آتی سهام ارائه شد، اما راهکاری برای حل مشکل اصلی یعنی توسعه حجم معاملات به صورت همزمان صورت نگرفت و حتی ارائه قرارداد در حجم محدودی اجرایی شد و هنوز بسیاری از سرمایه‌گذاران با سازوکار و کارکرد این قرارداد آشنايی ندارند. مشکلات نرم افزاری و سخت‌افزاری نیز از دیگر مشکلات بود که عملا جلوی ارائه کامل قرارداد به عموم را گرفت و نتیجه‌گیری فعلی در مورد قرارداد آتی سهام همانند استنتاج آماری از روی نمونه برای جامعه است.
رحمانيان درباره وضعيت قراردادهاي آتي تصريح كرد: در سال‌های گذشته بسیاری از سرمایه‌گذاران با مفاهیم قرارداد آتی آشنایی نداشتند و نوسانات شدید قیمت‌ها نیز عملا مانع از معرفی قراردادهای جدید شده است. به عنوان نمونه، فولاد مبارکه اصفهان در دو سال گذشته با همکاری مطالعات بورس کالاي ايران مطالعات جامعی در خصوص قرارداد آتی فولاد انجام داد، اما راه‌اندازی قرارداد منوط به ایجاد ثبات در بازار شد كه البته شركت مشکلات ناشی از تعریف قرارداد را از کاستی‌های ساختاری بازار فیزیکی تشخیص داد و در جهت رفع آنها اقدام کرد. وي درباره اينكه چه پيشنهادهايي براي كاهش ريسك در بورس تهران از طريق تغيير قوانين يا ايجاد ابزارهاي معاملاتي جديد دارد، گفت: مهم‌ترین مساله این است که ما در طراحی قراردادهای جدید، تقسیم کار نهادهای مختلف را متناسب با توانایی آنها انجام بدهیم تا زمینه ادامه فعالیت فراهم شود. مساله آموزش سرمایه‌گذاران نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. رحمانيان در پايان اظهار اميدواري كرد كه با توجه به مطالعاتی که در چند سال گذشته صورت گرفته بتوان با بازگشت ثبات به اقتصاد کلان کشور شاهد ارائه تنوع ابزارهاي مالی جدید به صورت همزمان بود و بازار سرمایه به درجه بالایي از بلوغ برسد.
منبع : دنياي اقتصاد
