مباني شرعي و شروط اجراي قراردادهاي آتی
ريیس بانک مرکزی در نشستی که در اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تهران روز یک شنبه برگزار شد، انتقادات از حبابی بودن نرخ سکه در بازار و رشد بی‌رویه قیمت‌ها را ناشی از بورس بازی در قرارداد آتی سکه دانست و معاملات بورس کالا را قمار اعلام کرد كه اين اظهارات با واكنش متوليان بازار آتي روبه‌رو شد.
آتی مورد تایید فقها است
رييس سازمان بورس و اوراق بهادار در واکنشی، وجود قمار در قراردادهاي آتي سكه را به شدت رد كرد و از آمادگي سازمان بورس براي پيش فروش سکه در بورس کالا و با مكانيزم فيوچرز خبر داد. علي صالح‌آبادي رييس سازمان بورس و اوراق بهادار، قمار در معاملات آتي سكه را به شدت رد كرد و به ایسنا گفت: قراردادهاي آتي در كميته فقهي سازمان بورس مطرح و مورد تاييد فقها قرار گرفته است و فقها به اين نتيجه رسيدند كه مشكل شرعي در اين معاملات وجود ندارد، لذا قراردادهاي آتي طلا به هيچ وجه قمار نيست.
.
وي در خصوص طرح پيش‌فروش سكه توسط بانك مركزي توضيح داد و گفت: در حال حاضر بهترين امكان براي بانك مركزي فراهم شده است تا سكه ماه‌هاي آينده را در بورس كالا و در ساختار آتي و فيوچرز پيش‌فروش كند و قيمت‌ها را به ارزش واقعي برساند. وي خاطر نشان كرد: در حال حاضر بانك مركزي مي‌تواند با استفاده از سازو‌كار قرارداد آتي، سكه نقدي ماه‌هاي آينده را پيش‌فروش كند كه اين كار در قيمت‌ها اثر‌گذار است واين بازار را به قيمت مناسب سوق مي دهد.
بانک مرکزی به عنوان معامله گر وارد بورس کالا شود
صالح‌آبادي عنوان كرد: لذا اين پيشنهاد سازمان بورس به‌طور رسمي به بانك مركزي اعلام شده است و اگر بانك مركزي به عنوان معامله گر وارد بورس كالا شود، مي تواند موجب كنترل قيمت سكه شود.
قرارداد آتی مشکل شرعی ندارد
در همین حال دبیر کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار با تاکید بر اینکه معاملات آتی سکه طلا با اعمال شروط ۳ گانه قمار نیست و از نظر شرعی اشکال ندارد، به خبرگزاری مهر گفت:عامل اصلی التهاب بازار سکه و ارز ناشی از تصمیم غلط شورای پول و اعتبار نسبت به کاهش نرخ سود سپرده بانکی و اوراق مشارکت است.
سید عباس موسویان درباره اسلامی یا غیراسلامی‌بودن قراردادهای فیوچرز یا معاملات آتی سکه گفت: یکی از قراردادهایی که اخیرا در بازارهای مالی مطرح شده است و به تدریج در بازار سرمایه ایران مورد بحث و گفت‌وگو بود و چند سالی است که پس از تائید در کمیته فقهی اجرا شد، قرارداد فیوچرز یا معاملات آتی است.
.
دبیرکمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار افزود: در قرارداد آتی دو طرف معامله روی دارایی پایه تعهد به خرید و تعهد به فروش می‌دهند، یعنی یک طرف متعهد می‌شود که مقدار معینی از دارایی پایه را در سررسید معین به یک نفر بفروشد و طرف مقابل متعهد می‌شود که در سررسید مشخص، کالای معین را به قیمت تعیین‌شده خریداری کند.
شروطی برای اجرای قراردادهای آتی
موسویان با اشاره به اینکه فیوچرز مدت زمانی است که در بازارهای مالی دنیا انجام می‌شود، اظهار كرد: فیوچرز روی دارایی‌های مختلف کالایی مثل کالای کشاورزی همچون ذرت، گندم، پنبه یا کالاهای فلزی مانند آهن، آلومینیوم، طلا، نقره، مس یا دارایی‌های مالی نظیر اوراق سهام، قرضه و غیره انجام می‌شود.
آتی قراردادی بر اساس دارایی واقعی
دبیرکمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار با اشاره به اینکه پس از آن فقهای کمیته فقهی موضوع را به بحث گذاشتند و با چند اصلاحیه قرارداد آتی را پذیرفتند، گفت: اولین قید در قراردادهای آتی اسلامی این است که دارایی پایه باید دارایی واقعی مثل کالاهای فلزی نظیر طلا، نقره، مس، آهن، آلومینیوم و غیره یا کالای کشاورزی مثل جو، ذرت، گندم و غیره یا اینکه دارایی مالی مشروع همانند سهام، اوراق مشارکت، صکوک اجاره و غیره باشد.
.
وی خاطرنشان کرد: اگر دارایی واقعی نباشد همانند اوراق قرضه، شاخص سهام و سایر شاخص‌ها، نرخ بهره، این نوع فیوچرز روی دارایی‌های غیر واقعی باطل است و این اولین شرط بود.موسویان در بیان دومین شرط عنوان کرد: دارایی باید قابلیت تحویل در سررسید را داشته باشد یعنی در سررسید دو طرف معامله باید قدرت تسویه فیزیکی قرارداد را داشته باشند.
.
ممکن است که در سررسید دو طرف معامله بخواهند تسویه نقدی کنند، اما چون قرارداد فیوچر براساس فقه اسلامی روی قرارداد واقعی می‌رود، باید احراز شود که دو طرف معامله قابلیت تحویل فیزیکی در زمان مقرر را دارند، براین اساس کارگزار باید احراز کند که فروشنده قدرت تحویل در سررسید را دارد.
.
وی تاکید کرد: براساس سومین شرط باید کل بازار قدرت تحویل را داشته باشد، اگر حجم معاملات بازار از سطحی بالاتر برود و قدرت بر تحویل نبوده باشد، سازمان بورس باید جلوی چنین معامله‌ای را بگیرد. بنابراین فیوچر با این قیدها روی کالاها را باید پذیرفت.
موسویان گفت: فیوچرز طلا از جمله سکه طلا توسط کمیته فقهی پذیرفته شده است و پس از بحث‌های صورت گرفته، کمیته فقهی پذیرفت که با شرایط فوق معامله از نظر شرعی اشکال ندارد و قمار محسوب نمی‌شود، زیرا در فیوچر سکه یک طرف متعهد می‌شود که مثلا ۱۰ سکه بهار آزادی تحویل تیرماه را به قیمت معینی بفروشد و طرف مقابل متعهد می‌شود در ابتدای تیرماه ۱۰ سکه را به قیمت تعیین شده خریداری کند و ۱۰ درصد قیمت مارجین را می‌پردازد و در زمان سررسید و زمان تحویل فیزیکی مابقی را می‌پردازند و تسویه نقدی و فیزیکی می‌کنند.
سه عامل باعث رشد قیمت سکه آتی
وی در پاسخ به این سوال مبنی بر اینکه قیمت‌های معاملات آتی سکه طلا مثلا در تیرماه سال آینده با قیمت‌های پیش‌بینی شده توسط بانک مرکزی متفاوت است، براین اساس آیا قیمت‌های معاملات فیوچرز منطقی است یا خیر؟ گفت: قیمت طلا در ایران به ۳ عامل بستگی دارد،
.
اولین عامل قیمت جهانی طلا است که طی ماه‌های اخیر دائما تغییر کرده است.
دبیرکمیته فقهی سازمان بورس عامل دوم را تغییرات نرخ ارز دانست و در بیان سومین عامل گفت:
متاسفانه عامل سوم حبابی بودن قیمت در ایران است که به دلیل تقاضای بالا برای خرید طلا و سکه به وجود می‌آید.
.
وی عنوان کرد: بانک مرکزی نرخ سپرده‌ها و ابزارهای مالی واقعی مثل اوراق مشارکت را امسال کاهش داد، نتیجه این شد که بخشی از سرمایه‌ها و سرمایه گذاران بانکی و افرادی که روی اوراق مالی مثل اوراق مشارکت سرمایه‌گذاری می‌کردند دیگر چنین کاری نکنند، زیرا این نوع سرمایه‌گذاری‌ها با توجه به نرخ تورم برای آنها صرفه اقتصادی ندارد.
.
موسویان با بیان اینکه با توجه به این شرایط پول‌ها را از بانک‌ها خارج کردند و رو به بورس بازی طلا، سکه و ارز آوردند، افزود: بخشی از قیمت سکه و ارز تحت تاثیر سیاست‌های غلط شورای پول و اعتبار نسبت به نرخ سپرده‌ها بود. یکی از عوامل مهم التهاب بازار سکه و ارز ناشی از تصمیم غلط شورای پول و اعتبار نسبت به کاهش نرخ سود بانکی و نرخ سود اوراق مشارکت بود.به گفته وی این ۳ عامل باعث می‌شود که در مردم انتظار برای افزایش قیمت در آینده برای سکه شکل بگیرد و قیمت سکه‌ها در معاملات فیوچر با توجه به این پارامترها شکل بگیرد.
.
به همین دلیل است که مثلا قیمت سکه در معاملات فیوچر تیرماه در حدود ۷ ماه آینده با توجه به نرخ ارز، قیمت جهانی طلا و سیاست‌های درست یا غلط در بانکداری و اوراق مالی شکل می‌گیرد.دبیرکمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار گفت: اگر بانک مرکزی نسبت به نرخ ارز یا سیاست‌گذاری در سایر ابزارهای سرمایه گذاری مثل بانکداری، سیاست مناسبي را در پیش بگیرد و تغییرات نرخ ارز و حباب سکه فروکش کند، نرخ‌های بازار فیوچر، پایدار نخواهد بود و نرخ آن به سمت پائین می‌شکند.
.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس از قراردادهاي آتي
گزارشی از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در مورد قراردادهای آتی منتشر شد که در آن قراردادهای آتی؛ گام اساسی برای توسعه بازار سرمایه نامیده شده و قراردادی است که طی آن فروشنده متعهد می‌شود در سر رسید معین، مقدار مشخصی از کالایی را به قیمتی که اکنون تعیین می‌شود، بفروشد و متقابلا طرف دیگر قرارداد، متعهد می‌شود آن کالا را با مشخصات ذکر شده خریداری کند.
.
در مقدمه این گزارش آمده است: یکی از اصلی ترین راهکارهای توسعه بازار سرمایه معرفی و استفاده از ابزارهای مالی جدید است. به‌کارگیری این ابزارها موجب افزایش کارآیی بازار سرمایه، انگیزش و مشارکت بیشتر مردم در تامین منابع مالی فعالیت‌های اقتصادی بلندمدت می‌شود. به طور کلی بازارهای سرمایه دو کارکرد اساسی دارند و ابزارهای مالی، متناسب با این دو کارکرد تعریف می‌شوند. اولین و اصلی ترین کارکرد بورس، تامین منابع مالی بلندمدت از طریق هدایت منابع پس انداز است.
.
در ادامه این گزارش آمده است:از ابزارهای تامین مالی می‌توان به سهام و انواع اوراق مبتنی بر بدهی یا دارایی (مثل گواهی سپرده، اوراق مشارکت و صکوک) و از ابزارهای پوشش ریسک می‌توان به اوراق آتی و اختیار معامله اشاره کرد.
.
در جمع‌بندی گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده است:ابزارهای مالی مشتقه مانند هر محصول دیگری حاصل نوآوری‌های متخصصان مالی‌اند که در پاسخ به نیازهای پیچیده و روزافزون اقتصاد جهانی ایجاده شده‌اند. به‌کارگیری این ابزار در ایران موجب تنوع بیشتر ابزارهای مورد استفاده در بازار سرمایه شده است به طوری که قشر جدیدی از سرمایه‌گذاران وارد این بازار شده‌اند.حجم پایین مبادلات این اوراق در کشور طي سال گذشته نیز عمدتا به سبب سابقه کم این اوراق است به نحوی که در سال ۱۳۸۹ مجموع ارزش معاملات اوراق آتی کالا ۴۸۷۱ میلیارد ریال و ارزش معاملات اوراق آتی سهام ۴۸۲ میلیارد ریال بوده است که البته روند رشد معاملات این اوراق نشان از آینده مناسب آن دارد.
.
در پایان این گزارش آمده است: استفاده از ابزارهای جدید مثل اوراق اختیار معامله و تنوع بخشی به انواع اوراق آتی (از جمله معرفی اوراق آتی ارز، ورود کالاهای جدید به عرضه اوراق کالایی و پذیرش سهام شرکت‌های جدید برای معاملات اوراق آتی) می‌تواند به تعمیق این بازار کمک کند.
