فساد مالي و پولشويي زائيده نظام سرمايهداري جهاني است بنابراين به عنوان يك پديده فرا مالي مورد مناقشه قرار دارد.
.
از آنجا كه فساد دايره وسيعي از فعاليتهاي جامعه را در بر ميگيرد از ديدگاههاي مختلفي ميتواند مورد بحث و مناقشه قرار گيرد، اما از ديدگاه حسابرسان عملكرد فساد آميز، آثار زير را به دنبال خواهد داشت:
.
• هرگونه فساد مالي به نوعي صورتهاي مالي را تحتشعاع قرار خواهد داد.
• فساد مالي بر خلاف پولشويي كه تاثيري در صورتهاي مالي ندارد يكي از اقلام ترازنامه يا سود و زيان را تحت تاثير قرار ميدهد (حسابرسي مالي)
• فساد مالي باعث خواهد شد كه عملكرد مديران و شركتها به درستي ارزيابي نشود (حسابرسي عملكرد)
• فساد مالي باعث خواهد شد كه درآمد مشمول ماليات به درستي مشخص نشود (حسابرسي ماليات)
• فساد مالي باعث خواهد شد كه حقوق برخي سهامداران به نفع برخي سهامداران ديگر ضايع شود (وظايف بازرس قانوني)
• فساد مالي برخي حقوق اجتماعي شهروندان را مورد تعرض قرار ميدهد (مسووليت اجتماعي حسابرسان)
• فساد مالي ميتواند استقلال حسابرسان را نيز مخدوش سازد
.
چه عواملي بستر مناسبات فسادانگيز ميشوند؟
بررسي عملكردي فساد نشان ميدهد كه چند عامل باعث رخنه فساد در جامعه و به ويژه در محدوده عملكرد مالي ميشوند. مهمترين اين عوامل عبارتند از:
.
• تمايل شديد در استفاده از پول نقد در معاملات
• نبود ضمانت اجرايي در زمينه ارائه اسناد و صورتهاي مالي توسط كليه واحدهاي تجاري
• فقدان كاركنان با تجربه و صادق
• فقدان نظام شايستهسالاري در گزينش مقامات و كاركنان ارشد دولتي
• نبود بازرسان برجسته اقتصادي براي نظارت بر فعاليت واحدها
• نهادينه شدن فساد و اختلاس در اركان نظام
• نبود ساز و كار حسابرسي مناسب داراي ضمانت اجرايي
راهكارهاي اجرايي مبارزه با فساد مالي
.
فساد پديدهاي نيست كه بتوان تنها از طريق حسابرسي و شفافسازي به مقابله با آن برخاست، اما اجراي مجموعهاي از روشها و راهكارهاي اجتماعي، اقتصادي و حسابرسي ميتواند بستر مناسبات فساد را خشك سازد يا محدوده عمليات آنرا به حداقل رساند. به نظر ميرسد در يافتن راهكارهاي مبارزه با فساد بايد از دو منظر مسوولان و حسابرسان به اين قضيه نگريست. جدول ذيل راهكارهاي اجرايي و مالي مبارزه با فساد را از ديدگاه دولتمردان و حسابرسان نشان ميدهد:
.
.
.
بررسيهاي به عمل آمده توسط سازمان جهاني شفافسازي نشان ميدهد كه معادله ذيل در مورد فساد حاكميت دارد:
ميزان پاسخگويي – استبداد + انحصار = فساد مالي
C= (Corruption) = M (Monopoly) + D (Despotism) – (Accountability
اين معادله نشان ميدهد كه هر چه D و A افزايش يابند C كمتر ميشود و برعكس. همچنين رابطه M و C يك رابطه مستقيم است يعني با افزايش انحصار درجه فساد بيشتر و با كاهش انحصار درجه فساد در جامعه كمتر خواهد شد.
.
وظايف حسابرسان در مبارزه با فساد مالي
انجمن حسابداران خبره انگلستان (ICAEW) و انجمن حسابداران امريكا (CPA) طي رهنمودهاي خاصي وظايف ذيل را براي حسابرسان مستقل در مورد مبارزه با فساد مالي بر شمردهاند:
.
• بررسي معاملات مشكوك
• شناسايي معاملاتي كه اهداف رشوهخواري براي مقامات دولتي دارد.
• آموزشهاي كاربردي خاص براي مبارزه با فساد مالي.
• كشف پرداختهاي نامشروع.
• بررسي روابط استخدامي افراد مشكوك كه ممكن است به آنها پرداخت صورت گيرد،اما در شركت خدمتي ارائه ندهند و يا احكام مشاورين.
.
تجربه يكصد ساله اخير حسابرسي در جهان و تجربه دو دهه اخير حسابرسان كشور، نمونههاي زير را از جمله موارد بارز فساد مالي كه در صورتهاي مالي منعكس ميشود برشمرده است:
.
• كاهش غيرمترقبه حسابهاي دريافتني از طريق سوخت مطالبات و دريافت مطالبات خارج از صورتهاي مالي.
• دريافت صورتحسابهاي غيرواقعي
(Over invoice) و خروج پول از شركت و زد و بند مقامات با فروشندگان.
• واگذاري مناقصات بدون تشريفات مناقصه يا با ترك مناقصه برخلاف روشهاي مرسوم و متداول قانوني و يا واگذاري مناقصات با زد و بند قبلي.
• تعديل مبلغ قراردادها حين انجام كار يا پس از انجام كار به طوري كه مبلغ تعديل درصدي از كل كار را تشكيل دهد و مثلا مبلغ تعديل + مبلغ اوليه قرارداد از مبلغ پيشنهادي نفر دوم بيشتر شده باشد.
• خريد اجناس به قيمتي بيشتر از قيمت عادلانه بازار.
• فروش كالا و خدمات به قيمتي كمتر از قيمت عادلانه بازار.
• واگذاري امكانات و منابع مالي شركت به ساير اشخاص غيرمرتبط با فعاليتهاي شركت
• پرداخت وجه از شركت به اشخاص يا نهادهايي كه در ارتباط با فعاليت شركت نيستند.
• خريد سهام به قيمت بالا و بلافاصله يا مدت كمي بعد از فروش آن به قيمت كمتر يا برعكس.
• واگذاري امتياز فروش كالا و يا اعطاي نمايندگي انحصاري به افراد خاص.
[معمولا چكهاي اينگونه نمايندگيها در موعد مقرر وصول نميشود يا در تاريخ چك، چك به حساب منظور نميشود (استمهال انحصاري)]
.
موارد پيشگفته حكايت از ابعاد گسترده، سراسري و جهاني فساد مالي (مشتمل بر پولشويي) در جهان كنوني دارد. از آنجا كه امر توسعه و آباداني و رفاه اجتماعي مردم كشورهاي جهان در گرو سلامت و امنيت اقتصادي است وظيفه حسابرسان در قبال مبارزه با فساد مالي در قالب مسووليتهاي اجتماعي بسيار با اهميت است. به طوري كه بيشتر دولتهاي بزرگ جهان حسابرسان را به عنوان اولين نهادهاي مبارزه با فساد مالي ميشناسند، بنابراين حسابرسان امروز نميتوانند تنها به اظهارنظر حرفهاي در قالب استانداردهاي خاص اكتفا كنند زيرا در قوانين ضد فساد مالي و ضد پولشويي، قصور از جانب حسابرسان در اين مبارزه را هم مشمول جرائم قرار دادهاند. در عرض سه چهار سال گذشته چند حادثه جهاني و چند واقعه داخلي اذهان عمومي و به ويژه جوامع حسابداري را تحتالشعاع قرار داده كه يادآوري آن مناسبت اين گزارش است.
.
حادثه شوم شركت انرون و مضمحل شدن بزرگترين موسسه حسابرسي جهان (آرتورآندرسن)، تقلب در شركت ورلدكام و افشاي فساد مالي در شركت پارمالات ايتاليايي، ورشكستگي بانكهاي معروف همچون لمان برادرز و سيتي بانك، پاي حسابرسان را به اين مهلكه باز كرده و برخي از مديران ارشد حسابرسي موسسات بزرگ بينالمللي بازداشت و محاكمه شدهاند.
.
در ايران هم در چند سال گذشته افشاي فساد مالي در برخي نهادهاي مالي و پولي، صندوقهاي قرضالحسنه و فساد بانكي اخير نمونههاي بارزي هستند كه به نوعي پاي حسابرسان را به ميان كشيده است، از اين رو آشنايي اعضاي جامعه حسابداران رسمي ايران و كاركنان موسسات حسابرسي با پديده فساد مالي و راهكارهاي مبارزه با آن الزامي است، به ويژه آنكه قانون ضد پولشويي و آييننامه اجرايي آن منتشر و لازمالاجرا شده و حتما عارضههاي آن ميتواند گريبانگير حسابرسان شود. به عنوان كلام آخر، مسووليت حسابرسان در جهان كنوني بسي سنگين و التزام به آيين و رفتار حرفهاي به ويژه استقلال راي و بيطرفي از موارد موكدي است كه بايد به آن پايبند باشند تا بتوانند در مبارزه با فساد مالي و نقش و جايگاه مسووليت اجتماعي خود موفق شوند.
.
فساد بر همه چيز اثر منفي ميگذارد؛ در نتيجه فساد است كه توسعه اقتصادي مختل ميشود، سرمايهگذاران اعتماد خود را از دست ميدهند، كارآفرينان با هزينه بيشتر و مخاطره بالاتري در كسب و كار روبهرو ميشوند، رتبهبندي اعتباري كشور تنزل ميكند، اعتبار اشخاص حرفهاي، تجاري و دولتي به ميزان زيادي از دست ميرود، و جامعه در سطحي وسيع حرمت خود را از دست ميدهد و به حاكميت قانون و نهادها به طور كلي بياعتمادي ميشود. چنين وضعي موجب كاهش سرمايهگذاري و كمكهاي اقتصادي داخلي و خارجي ميشود و ممكن است آثار منفي شديدي بر توسعه اقتصادي و در نتيجه آن، افزايش ناملايمات اجتماعي، به ويژه در كشورهاي در حال توسعه، بگذارد.
.
مبارزه بر عليه فساد بايد به صورت عمومي و در همه سطوح جامعه صورت گيرد و نيازمند تعهد دولت و وجود چارچوبي استوار و يكپارچه شامل مجموعهاي از قوانين، مقررات، سيستمهاي كنترلي و معيارهاي اخلاقي است كه فساد را منع كند و جرايم سخت براي مرتكبان آن در نظر بگيرد. علاوه بر آن، قوانين بايد از اشخاصي كه به موجب وظيفه يا به حكم اخلاق با فساد مبارزه ميكنند، حمايت كند.
.
حرفه حسابداري نميتواند به تنهايي به اين مبارزه بپردازد اما به عنوان عضوي از اعضاي كل جامعه و واحدي مهم آماده است سهم خود را در اين عرصه ادا كند. اگر زيرساختهاي لازم و حمايت عمومي كافي وجود داشته باشد، حرفه حسابداري ميتواند در كنار ساير حرفهها و نهادهاي تجاري، اعم از خصوصي و عمومي در مبارزه بر عليه فساد مشاركت كند.
.
درك اين نكته كه فساد چه اقداماتي را در برميگيرد موضوعي مهم است زيرا فساد اشكال متفاوتي دارد؛ از رشوه، تقلب، پرداختهاي غيرقانوني تا پولشويي، قاچاق و اشكال متعدد ديگري كه انديشههاي مجرمانه ميتواند خلق كند. فساد لزوما به وسيله پول انجام نميشود و ممكن است به شكل حمايت و طرفداري و اعمال نفوذ هم بروز كند.
.
رشد اقتصادي، جهاني شدن و پيشرفتهاي جديد در فناوري موجب شده فساد در اشكال پيچيدهاي كه پيوسته در حال تغيير است ظاهر شود و در نتيجه هرگونه مبارزه با فساد بايد با دامنهاي گسترده، با توجه به همه جوانب و به كارگيري همه امكانات، صورت گيرد.
.
در عرصه تجارت، مديريت نقشي حساس در مبارزه بر عليه فساد دارد و تنظيم آهنگ عمليات در دست او است و ايجاد و تقويت سيستمهاي مناسب براي راهبري بنگاه را به عهده دارد. فساد در سيستمهايي كه داراي كنترلهاي مناسب است و مديريت سازمان از آن سيستمها حمايت ميكند و به خود اجازه نقض آنها را نميدهد، نميتواند به آساني ريشه پيدا كند. اين امر در مورد بخش دولتي نيز صادق است و در آنجا نيز آيين راهبري مشابهي بايد پديد آيد.
.
حسابداران به خاطر ويژگيهاي واقعگرايي، درستكاري، جامعنگري و همچنين خدمت به منافع عمومي، شهرتي ديرينه دارند. حسابداران در بخش خصوصي و دولتي مناصب مهمي را در اختيار دارند و همچنين به عنوان مشاوران و حسابرسان مستقل، جايگاه پراهميتي را به خود اختصاص دادهاند. گرچه وظيفه اصلي حسابداران و نقش قانوني آنان مبارزه با فساد نيست، اما سمتهاي حساس آنها در واحدهاي اقتصادي و ويژگيهاي ياد شده و نقش آنها در حفظ منافع عمومي، جايگاه آنان را در تلاشهاي اجتماعي براي مبارزه با فساد برجسته ميسازد.
.
آيين رفتار اخلاقي كه همه حسابداران ملزوم به رعايت آنند، موجب ميشود كه حسابداران شاغل در حرفه، تجارت، صنعت و دولت، بالاترين استانداردهاي واقعگرايي و مراقبتهاي حرفهاي را به كار برند. استانداردهاي حسابرسي، حسابرسان را در برابر احتمال تقلب هشيار ميسازد و از آنان ميخواهد در برنامهريزي حسابرسي چنين احتمالي را در نظر بگيرند و يافتههاي خود را به مديريت گزارش كنند. آيين راهبري بنگاه و كنترلهاي مالي و ديگر كنترلهاي داخلي اين اطمينان را پديد ميآورد كه حسابداران شاغل در واحدهاي اقتصادي و بخش دولتي مسووليتهاي خود در برخورد با فساد را با جديت دنبال كنند.
.
كنترل مديريت از روشي كه مديريت امور بنگاه اقتصادي را اداره ميكند، سرچشمه گرفته و در فرآيندهاي مديريتي جايگزين ميشود. اجزاي چهارچوب كنترل مديريت به شرح زير است:
.
• محيط مبادلاتي شامل ارزشهاي اخلاقي، صحت، سبك عملياتي و رقابت است.
• هدفگذاري و تحليل ريسك يا فرصت، شناسايي فرصتها و ارزيابي دقيق فعاليتها كه مديريت را براي اجتناب از ريسكهاي غيرضروري آماده ميسازد.
• مباشرت و حسابدهي در مورد فعاليتهاي مرتبط با نظام اطلاعاتي در عمليات روزانه.
• بازخور عمليات كنترلي به وسيله تحقيقات مختلف، شاخصهاي عملكردي، حسابرسي داخلي و مستقل و همچنين ارزيابي اثربخشي كنترل.
• تجزيه و تحليل عمليات كنترلي، به منظور بهينهسازي و روشهاي كنترلي.
جامعه حسابداران رسمي ايران براي گسترش دامنه مبارزه با فساد و اثربخشتر ساختن نقش حسابداران در اين مبارزه حساس ميتواند گامهاي مهمي بردارد و شايستگي حسابداران را در اين امر مهم اجتماعي از طريق اعتبار بخشيدن يا اعتبار ندادن به صورتهاي مالي بنگاهها و موسسات از طريق حسابرسي اصولي آشكار سازد.
.
غلامحسين دواني – عضو انجمن بازرسان تقلب (CFE) – عضو انجمن حسابداران خبره آمريكا (NYSSCPA)
سلام دوست عزيز به سايت من هم سر بزنيد و نظرات خود را به ما بگين
سلام و تشكر
انشاءا….